Άρθρα-Δοκίμια

Αντίδοτο: Αναγνώριση, Αποδοχή, Αλλαγή
Μότο: Πρωτοχρονιά είναι κάθε μέρα!

Ματαιότητα.. μια αίσθηση που φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στη νοηματοδότηση της ζωής μας. Και, ως ένα βαθμό, μοιάζει φυσικό αυτό, αφού η αδιαμφισβήτητη κατάληξη της ζωής μας, ο θάνατος, είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, συνυφασμένος με τη  ματαιότητα.

Η προσωπική μου συνάντηση με τη ματαιότητα με κάνει να πω πως ίσως και να είναι το πιο ταλαιπωρητικό αίσθημα από όλα όσα συνοδεύουν τη ζωή μου τα τελευταία χρόνια. Ένα αίσθημα που μου ήταν εντελώς άγνωστο μέχρι την ηλικία των 55. Δεν ξέρω αν τότε πρωτοεμφανίστηκε ή αν προϋπήρχε και εγώ απλώς δεν είχα χρόνο μέχρι τότε για να ασχοληθώ μαζί της. Από τα 55 όμως και μετά, με την αμέριστη συνδρομή και της εμμηνόπαυσης, το εν λόγω αίσθημα μου δήλωσε πολύ ξεκάθαρα ότι όχι μόνον είχε έρθει για να μείνει αλλά και για να εξελιχθεί, μέσα στα χρόνια που θα ακολουθούσαν την αιφνίδια εισβολή του, από ένα απλό κύμα σε τσουνάμι.

Η ματαιότητα, λοιπόν, χωρίς να μου ζητήσει καν την άδεια, ξεκίνησε  να κάνει την εμφάνιση της στην καθημερινότητά μου, με αξιοσημείωτη συχνότητα, κλυδωνίζοντας την απόφασή μου να βιώνω σαν πρωτοχρονιά την κάθε μέρα της ζωής μου.

Μέσα από τα workshops και τις κουβέντες που ανοίχτηκαν στις ομάδες, τα δύο τελευταία χρόνια, διαπίστωσα ότι δεν ήμουν η μόνη που ένιωθε να πλήττεται από το αίσθημα της ματαιότητας (ίσως σε αυτό να συντέλεσε και η παγκόσμια εμπειρία του κορονοιού).

Απεναντίας.. έμαθα πως πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ματαιότητα, αλλά είτε καταφεύγουν στην αποσιώπησή της, κρύβοντας την κάτω από το χαλί της συνείδησης, είτε την καταστέλλουν με όποιο τρόπο βρίσκουν βολικό και εύκαιρο, είτε την μεταλλάσσουν με τη βοήθεια κάποιου τεχνητού παραδείσου.

Εγώ πάλι, μάλλον επειδή είχα στην διάθεσή μου περισσότερο ελεύθερο χρόνο που μου επέτρεψε να μελετήσω πιο ενδελεχώς και επισταμένως το ύπουλο αυτό αίσθημα, έχω να καταθέσω μερικά πράγματα που ίσως να φανούν χρήσιμα και σε σας.

Μια πρώτη παρατήρηση που έκανα, ξεκινώντας τη μελέτη μου, ήταν πως αυτό που έδινε την αφορμή για να αναδυθεί μέσα μου το αίσθημα της ματαιότητας άκουγε στο όνομα «αμετακίνητο στο χρόνο».

Έτσι είχα ονομάσει την αίσθηση που αποκόμιζα συχνά από τις συνομιλίες με τους παλιούς μου φίλους. Μια αίσθηση συντήρησης.. του παλιού, του χιλιοειπωμένου, του προ πολλού ξεπερασμένου, μέσα στο χρόνο, εαυτού μας. Μια αίσθηση που αφορούσε κυρίως στον τρόπο αντιμετώπισης των πραγμάτων της ζωής, στις συνήθειες που επιμέναμε να κουβαλάμε, στην παραίτηση μας από το όνειρο και την προσμονή ενός διαφορετικού αύριο.

Πολύ σύντομα διαπίστωσα πως αυτό που αφουγκραζόμουν στις συνομιλίες με τους φίλους μου, ως «το δικό τους αμετακίνητο», καθρέφτιζε το αμετακίνητο και στη δική μου ζωή.  Αυτή την άνοστη γεύση που μύριζε από μακριά «μία από τα ίδια και τα ίδια πάλι σήμερα Αγγελική μου».

Στη συνέχεια παρατήρησα πως το αμετακίνητο αυτό βρισκόταν σχεδόν πάντα εκεί, παρόν, ακόμη και εκείνες τις φορές που ευρισκόμενοι σε μια πιο ευχάριστη διάθεση, παραμυθιάζαμε τους εαυτούς μας ότι δήθεν εμείς (το σε αντίθεση με άλλους συνομηλίκους.. εννοούνταν αλλά το παραλείπαμε για λόγους political correct) συνεχίζουμε, παρά την ηλικία μας (55 plus), να ζούμε καλά, να κάνουμε πράγματα και να είμαστε ενεργοί και παρόντες.

Επειδή όμως, όπως όλοι ξέρουμε,  η αλήθεια καταγράφεται στα μάτια, στον τόνο της φωνής και τις συσπάσεις του προσώπου.. δεν αργούσε να διαλυθεί η όποια ψευδαίσθηση είχαν αποπειραθεί να μας καλλιεργήσουν τα ίδια μας τα λόγια, αφού το σώμα μας, αρνιόταν, ευτυχώς για μας, να επαληθεύσει τις τυμπανοκρουσίες μας. Και λέω ευτυχώς γιατί έτσι μας έδωσε την ευκαιρία να αναγνωρίσουμε την αληθινή αίσθηση που είχαμε από τη ζωή μας και που σίγουρα βρισκόταν μακριά από το πάθος και τον ενθουσιασμό.

Τι δηλώνει όμως το αμετακίνητο στο χρόνο; Και πώς αυτό συνδέεται με την αίσθηση ματαιότητας;

Η ζωή από τη φύση της αγαπά την κίνηση, την μετακίνηση, την εξερεύνηση, τις αλλαγές, την ποικιλία, τον εκσυγχρονισμό. Και τα νέα ερεθίσματα. Όταν εμείς την παγιοποιούμε, περιορίζοντας την σε μια γνώριμη, οικεία και αμετάβλητη σχεδόν ρουτίνα.. εκείνη δυσανασχετεί και εξεγείρεται, ρίχνοντας τη δική της μολότοφ στον αέρα της ζωής μας.. τη ματαιότητα.

Παγιοποιώντας, όμως έτσι, τη ζωή μας, χάνουμε κι εμείς οι ίδιοι την ευκαιρία της εξέλιξης, της προσωπικής ανάπτυξης, της ανακάλυψης νέων πλευρών και πτυχών του εαυτού μας, της αναγνώρισης και της αποδοχής των πιο σκοτεινών μας περιοχών, της απελευθέρωσης μας από μοτίβα και περιορισμούς. Πράγματα όλα τα παραπάνω που κρατούν ζωντανό το ενδιαφέρον μας για τη ζωή.

Κι έτσι, με την πάροδο των χρόνων, είτε καταλήγουμε στα κόκκινα, καθρεφτίζοντας στους άλλους και στο έξω όλο το ανικανοποίητο που έχει συσσωρευθεί μέσα μας, είτε αποσυρόμαστε σιωπηλά από το προσκήνιο καταφεύγοντας, σε ανθυγιεινές τις περισσότερες φορές, λύσεις παρηγορίας, είτε επιλέγουμε να κρατάμε τα προσχήματα μιας υγιούς ζωής την ίδια στιγμή που μέσα μας νιώθουμε, όπως οι ίδιοι εξομολογούμαστε στις ψυχοθεραπείες, σαν να έχουμε ήδη αποδημήσει.

Αποδεχόμενη, λοιπόν, ότι τη ματαιότητα δεν μπορείς εύκολα να την αγνοήσεις, έχω επανειλημμένα στρατευθεί στον εντοπισμό των αντίδοτων της. Είναι και η δουλειά μου τέτοια που το επιβάλλει. Τι θα πω σε αυτούς που έρχονται στα workshops μου, αναζητώντας διεξόδους για τη ζωή τους που συχνά ταλανίζεται από το αίσθημα της ματαιότητας και της απουσίας νοήματος;

Μέσα στην πορεία των χρόνων έχω απαντήσει, κατά καιρούς, με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στην προσέλευση αυτού του αισθήματος. Και με διαφορετικούς, κάθε φορά, βαθμούς επιτυχίας στην αποτελεσματική αντιμετώπισή του. Οι περισσότεροι όμως εξ αυτών είχαν ημερομηνία λήξης.

Τελευταία, δοκιμάζω ένα νέο τρόπο, που ίσως να αποδειχθεί και ο πιο προσοδοφόρος, μιας και τουλάχιστον με διασκεδάζει να υποδύομαι την έμπειρη σέρφερ που δαμάζει τα κύματα, έστω και νοερά, αφού στην ρεαλιστική πραγματικότητα, ένα τέτοιο διάβημα θα φάνταζε για μένα σαν όλους τους άθλους του Ηρακλή μαζί.

Ο νεοφερμένος, για μένα τουλάχιστον, αυτός τρόπος ακούει στο όνομα: Αποδοχή, και ήρθε και με βρήκε μια ανύποπτη στιγμή μιας καθ΄ όλα καθημερινής μέρας.

«Ε! ναι, λοιπόν! Αυτό νιώθω! Ματαιότητα! So what?», αναφώνησα ξαφνικά, ενώ εξιστορούσα στην κολλητή μου το βάσανό μου με την ματαιότητα, πίνοντας καφέ στο εμπορικό κέντρο Avenue και παρατηρώντας τους ανθρώπους να διασχίζουν τον χώρο φορτωμένοι τσάντες με καταναλωτικά αγαθά.

Κι εκεί κάπου ήταν που το κλίμα άρχισε να αντιστρέφεται. Κι εκείνο το πελώριο τσουνάμι που είχε μέσα του μονάχα φόβο άρχισε αίφνης να μεταμορφώνεται σε ένα χαριτωμένο κύμα που έμοιαζε να με προ(σ)καλεί σε ένα παιχνίδι του οποίου ήθελα, με κάθε τρόπο, να είμαι η νικήτρια.. όχι για τις δάφνες ή το ανέβασμα στο βάθρο αλλά γιατί επανεγκαθιστούσε μέσα μου την αίσθηση του παιδιού που αψηφά τον κίνδυνο και μένει αμέτοχο της λογικής και της πρακτικής των ενηλίκων.

Το So what? φέρει μέσα μας μια ήρεμη δύναμη κάθε φορά που το προτάσσουμε απέναντι σε κάτι που μας φοβίζει. Αυτές οι δυο λέξεις που λέμε, κοιτώντας κατάματα τη ματαιότητα (ή ό,τι άλλο είναι αυτό που θέλουμε να αντιμετωπίσουμε), είναι μια δήλωση στον εαυτό μας ότι τίποτα και κανένας δεν μπορεί να μας καθηλώσει εάν εμείς οι ίδιοι δεν το επιλέξουμε. Ούτε καν ο θάνατος.

Το So what? είναι μια δήλωση αποδοχής απέναντι σε κάτι που έτσι κι αλλιώς υπάρχει αλλά αντί να το αφήσουμε να μας σταθεί εμπόδιο εμείς επιλέγουμε να το προσπεράσουμε ή στην καλύτερη περίπτωση να το αξιοποιήσουμε στο δρόμο προς την εξέλιξή μας, μεταμορφώνοντας το σε ευκαιρία.

Το So what? εμπεριέχει μέσα του το τρίπτυχο «Αναγνώριση, Αποδοχή, Αλλαγή», που είναι το κλειδί για κάθε μεγάλο διάβημα στο οποίο θέλουμε να προβούμε στη ζωή μας.

Κι έτσι, αντί να κρατάμε τα προσχήματα απέναντι στην αίσθηση ματαιότητας, συντηρώντας την αδράνεια και την παθητικότητά μας, επιλέγουμε να πούμε αυτές τις δυο λεξούλες που μας ανοίγουν το δρόμο προς τη δημιουργική δράση.

Εν κατακλείδι: ένα So what? απέναντι στη ματαιότητα αρκεί για να την μετατρέψει από άλλοθι σε εφαλτήριο δημιουργίας, ανάπτυξης και προόδου.

So what?, λοιπόν, ε! και!…
και προχωράμε!

Πηγή: texnesonline.gr

«Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα επηρεάζεται από αυτά που γνωρίζουμε ή πιστεύουμε».
John Berger

Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, το βιβλίο Η εικόνα και το βλέμμα[1], που αποτέλεσε σταθμό στον χώρο της αισθητικής θεωρίας και της ιστορίας της τέχνης, βρίσκεται σήμερα ξανά στις προθήκες των βιβλιοπωλείων σε μια επετειακή έκδοση από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση της Ειρήνης Σταματοπούλου.

Είναι μεγάλη χαρά για όλους εμάς τους θιασώτες της εικόνας (της φωτογραφικής εν προκειμένω), να βλέπουμε ένα βιβλίο που συνόδευσε τις δικές μας αναζητήσεις ως σπουδαστών να έρχεται από το βάθος του χρόνου και να συναντά στο σήμερα τους μαθητές μας, εξακολουθώντας να παραμένει όχι μόνον επίκαιρο, αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Το βιβλίο είναι βασισμένο στην τηλεοπτική σειρά του BBC «Ways of seeing» (1972) και απαρτίζεται από επτά δοκίμια στοχασμού πάνω στην τέχνη της εικόνας. Τα τρία εξ αυτών περιλαμβάνουν μόνον εικόνες, τοποθετημένες με αφηγηματική παράθεση, από πίνακες διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών – σαν δοκίμια χωρίς λέξεις (ας τα ονομάσουμε «εικονικά»). Τα άλλα τέσσερα είναι κείμενα – μελέτες αναφοράς σχετικά με την τέχνη της εικόνας, κυρίως στη ζωγραφική αλλά και στη φωτογραφία και τη διαφήμιση (ας τα ονομάσουμε «κειμενικά»). Στα τέσσερα αυτά δοκίμια εμπεριέχονται αναφορές σε πολλά γνωστά και ιστορικά έργα της ζωγραφικής τέχνης, αυξάνοντας έτσι ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον, αφού δίνει στον αναγνώστη την ευκαιρία να γίνει ταυτόχρονα και θεατής πολύ σημαντικών εικόνων.

Στο πρώτο δοκίμιο ερχόμαστε σε επαφή με τη θέση του συγγραφέα για τον τρόπο που όπως πιστεύει μια «προνομιούχα μειοψηφία» συσκοτίζει την τέχνη του παρελθόντος κι «αγωνίζεται να εφεύρει μια ιστορία που θα μπορεί αναδρομικά να δικαιολογήσει τον ρόλο των κυρίαρχων τάξεων» (χρησιμοποιεί ως παράδειγμα γι’ αυτό δύο πολύ γνωστούς πίνακες του Φρανς Χαλς). Στο δοκίμιο αυτό ο συγγραφέας αναφέρεται και στον ρόλο που έπαιξε η φωτογραφία και κατόπιν η τηλεόραση στον τρόπο που βλέπουμε τους πίνακες, καθώς τα νέα στοιχεία που εισήχθησαν ήταν: η αέναη αναπαραγωγή των έργων, η δυνατότητα επιλεκτικής απόσπασης και παρουσίασης λεπτομερειών του έργου, αποκομμένων από το σύνολό του, και η ένταξη του έργου σε ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο η σημασία του έργου επηρεάζεται από όσα υπάρχουν γύρω του. Στο δοκίμιο αυτό, πέραν της κοινωνιολογικής θέσης του συγγραφέα απέναντι στον ρόλο της τέχνης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα πιο ποιητικά αποσπάσματα, όπως το παρακάτω:

…οι πρωτότυποι πίνακες είναι σιωπηλοί και ακίνητοι με έναν τρόπο που η πληροφορία δεν είναι ποτέ. Ακόμη κι ένα αντίγραφο που κρέμεται σε έναν τοίχο δεν συγκρίνεται, διότι στο πρωτότυπο η σιωπή και η ακινησία διαποτίζουν το πραγματικό υλικό, το χρώμα, μέσω του οποίου μπορεί κάποιος να ακολουθήσει τα ίχνη των άμεσων χειρονομιών του ζωγράφου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της χρονικής απόστασης μεταξύ της δημιουργίας του πίνακα και της πράξης θέασής του. Υπ’ αυτήν τη συγκεκριμένη έννοια, όλοι οι πίνακες είναι σύγχρονοι.

 

«Η τέχνη ανθεί εάν την αγαπούν αρκετά άτομα στην κοινωνία».

 

Το τρίτο δοκίμιο αφορά τη σημασία του γυναικείου γυμνού στη ζωγραφική και τον τρόπο που αυτό παρουσιάζεται. Στο τέλος του δοκιμίου ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η ουσιαστική χρήση της γυναικείας εικόνας δεν έχει αλλάξει» και ότι και σήμερα «οι γυναίκες απεικονίζονται με αρκετά διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι οι άνδρες όχι γιατί η θηλυκότητα είναι διαφορετική από την αρρενωπότητα, αλλά εξαιτίας του ότι ο “ιδανικός” θεατής υποτίθεται πάντα πως είναι άνδρας και η εικόνα της γυναίκας έχει στόχο να τον κολακέψει».

Το πέμπτο δοκίμιο αναφέρεται στην ελαιογραφία και στην αλλαγή που έφερε στην τέχνη ο ρεαλισμός της (η ελαιογραφία ήταν κάτι σαν η φωτογραφία της εποχής). Η ελαιογραφία εξετάζεται ως έκφραση του τρόπου που η κυρίαρχη τάξη στην Ευρώπη έβλεπε τον κόσμο από το 1500 ως το 1900. «Η ελαιογραφία», αναφέρει ο συγγραφέας, «έκανε στον επιφαινόμενο κόσμο ό,τι έκανε το κεφάλαιο στις κοινωνικές σχέσεις. Ανήγαγε τα πάντα στην ισότητα των αντικειμένων. Όλα έγιναν ανταλλάξιμα, διότι τα πάντα έγιναν αναλώσιμα. Ολόκληρη η πραγματικότητα μετριόταν μηχανικά από την υλικότητά της». Ορίστε και μια ωραία διαπίστωση που κάνει ο συγγραφέας εδώ και που θεωρώ ότι έχει ιδιαίτερη σημασία να αναπαραχθεί: «Η τέχνη ανθεί εάν την αγαπούν αρκετά άτομα στην κοινωνία».

Το έβδομο και τελευταίο δοκίμιο αναφέρεται στον ρόλο της διαφήμισης, στη σύγκρισή της με τον ρόλο που έπαιξε στην εποχή της η ελαιογραφία, καθώς και στο πώς η διαφήμιση χρησιμοποιεί την εικόνα για να μας επηρεάσει ή να μας πουλήσει κάτι. «Η διαφήμιση αποτελεί τον πολιτισμό της καταναλωτικής κοινωνίας και προπαγανδίζει μέσω των εικόνων την πίστη αυτής της κοινωνίας στον εαυτό της», υπογραμμίζει ο συγγραφέας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, λόγω και της οικονομικής ύφεσης των τελευταίων ετών, η παρατήρηση ότι η διαφήμιση «υπαινίσσεται» πως «η δύναμη του να ξοδεύει κανείς χρήματα ισούται με τη δύναμη της ζωής και πως όσοι δεν έχουν τη δύναμη να ξοδεύουν χρήματα γίνονται κυριολεκτικά απρόσωποι, σε αντίθεση με κείνους που τη διαθέτουν και που συγκαταλέγονται στους αξιαγάπητους». Προσωπικά, θεωρώ το συγκεκριμένο δοκίμιο εξαιρετικά σύγχρονο και πολύ επίκαιρο. Αξίζει την ιδιαίτερη προσοχή του αναγνώστη, καθώς η «διαφήμιση» αποτελεί στην ουσία μόνον ένα πρόσχημα για να μιλήσει κανείς για τις «απουσίες» που βιώνουμε στη σύγχρονη κοινωνία. Απουσίες που μας κρατούν μακριά από τη πληρότητα που δίνει το «είναι» έναντι της πολύ πρόσκαιρης ικανοποίησης που μας προσφέρει το «έχειν».

Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται ως εποχή της εικόνας, που η φωτογραφία έχει γίνει μάρτυρας του ότι ζούμε και του ό,τι ζούμε, το βιβλίο Η εικόνα και το βλέμμα  γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ, καθώς μας κάνει κοινωνούς στη μεγάλη αλήθεια ότι οι εικόνες δεν είναι ούτε αθώες ούτε ανώδυνες. Οι εικόνες εμπεριέχουν οπτικές αναπαραστάσεις του κόσμου που μπορεί να επηρεάσουν και το δικό μας βλέμμα, ως θεατών. Άλλωστε, γνωρίζουμε ότι ο δημιουργός/καλλιτέχνης βρίσκεται πάντα μέσα στο έργο του και πως η θέαση ενός έργου είναι αποτέλεσμα της συνάντησης της ματιάς του καλλιτέχνη με το βλέμμα του θεατή. Επιπρόσθετα, το βιβλίο μάς δίνει την ευκαιρία να εντρυφήσουμε και στο δικό μας βλέμμα ενθυμούμενοι πως κι εμείς βλέπουμε μόνον εκείνο που κοιτάζουμε κι ότι αυτό προς το οποίο στρέφεται η προσοχή μας σχετίζεται βαθιά με το ποιοι είμαστε και, κυρίως, με το πώς είμαστε αυτό που είμαστε. Ας συμπορευτούμε, λοιπόν, με τον συγγραφέα κι ας αφήσουμε τη δική του ξενάγηση στον κόσμο της εικόνας να γίνει αφετηρία για να εστιάσουμε στο δικό μας βλέμμα και στα φίλτρα με τα οποία βλέπουμε τα πράγματα του κόσμου και τις αναπαραστάσεις τους.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Συνεχίζεται… από τον αναγνώστη (όπως μας προτείνει και το βιβλίο στην τελευταία του σελίδα).

Πηγή: Diastixo.gr

Το βιβλίο Δημόσια τέχνη – Δημόσια σφαίρα, σε επιμέλεια της Αγγελικής Αυγητίδου, προκαλεί, από τον τίτλο του ήδη, το ενδιαφέρον του αναγνώστη, καθώς η βιβλιογραφία για τις σύγχρονες μορφές τέχνης προέρχεται κυρίως από τον διεθνή χώρο. Το ενδιαφέρον εντείνεται όταν ανοίγοντας το βιβλίο αντιλαμβάνεσαι πως πρόκειται για ένα διεπιστημονικό έργο, που συγκεντρώνει όλες τις επικρατούσες προσεγγίσεις πάνω στο κεντρικό θέμα που πραγματεύεται: τη δημόσια τέχνη. Με τον τρόπο αυτό δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να γνωρίσει πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους πτυχές των όρων και των εννοιών που συνδέονται με τη δημόσια τέχνη και τον δημόσιο χώρο.

Η Αγγελική Αυγητίδου από τον πρόλογο ήδη του βιβλίου μάς καθιστά γνωστό ότι η σχέση της σύγχρονης τέχνης με τον δημόσιο χώρο βρίσκεται, πράγμα εξόχως φυσικό, υπό συνεχή αναθεώρηση, καθώς οι έννοιες του χώρου, του δημόσιου, της σχέσης της δημόσιας τέχνης με το πολιτικό και το κοινωνικό, ανανοηματοδοτούνται διαρκώς. Με αποκορύφωμα τις πρόσφατες εξελίξεις, αποτέλεσμα της πανδημίας του Covid-19, που έφεραν αλλαγές στην πρόσβαση, την ελεύθερη μετακίνηση και τη συνάθροιση – περιστέλλοντας έτσι την κοινωνική λειτουργία του δημόσιου χώρου.

Το περιεχόμενο του βιβλίου είναι δομημένο σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, μέσα από τα κείμενα των Κώστα Βασιλείου, Δήμητρας Χατζησάββα και Ευφροσύνης Τσακίρη, εξοικειωνόμαστε με βασικές έννοιες που αφορούν το κεντρικό θέμα του βιβλίου. Έννοιες όπως: το δημόσιο, το ιδιωτικό, ο τόπος, ο χώρος και πώς αυτές μεταβάλλονται ιστορικά, ανάλογα με τις ιδέες της κάθε εποχής για την ατομικότητα. Στην ενότητα αυτή ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η γνώση που παρέχεται για το πώς η έννοια του χώρου αναδείχτηκε σε πρωτεύον ερμηνευτικό εργαλείο για την τέχνη και την αρχιτεκτονική στον ύστερο 19ο αιώνα, πώς ο χώρος αντιμετωπίστηκε ως ουδέτερο τοπίο από τους μοντερνιστές αρχιτέκτονες και πώς στη δεκαετία του 1960 η έννοια του χώρου αντικαταστάθηκε από την έννοια του τόπου. Τέλος, στην ίδια αυτή ενότητα γίνεται η διάκριση μεταξύ χαρτογραφίας και χαρτογράφησης, με τη σημαντική πληροφορία ότι σήμερα η χαρτογράφηση αποτελεί μέθοδο αποτύπωσης άυλων και κρυφών φαινομένων, προσωπικών βιωματικών εμπειριών, καθώς επίσης και ιδεών, αξιών και νοοτροπιών των δημιουργών της.

 

Με τον τρόπο αυτό δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να γνωρίσει πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους πτυχές των όρων και των εννοιών που συνδέονται με τη δημόσια τέχνη και τον δημόσιο χώρο.

 

Στη δεύτερη ενότητα το ενδιαφέρον μεγαλώνει, καθώς φοράμε τα παπούτσια της τέχνης και περιηγούμαστε την παρουσία της στο αστικό τοπίο ως μνήμη, ιστορία και εικόνα, αντλώντας παραδείγματα από τις πόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η Χάρις Κανελλοπούλου, ο Παναγιώτης Μπίκας και ο Θανάσης Μουτσόπουλος είναι οι ξεναγοί μας στην ιδιαίτερα διαφωτιστική αυτή ενότητα. Η γνώση για τα απεικονιστικά γλυπτά της Αθήνας που ανεγέρθησαν τον 19ο και 20ό αιώνα, η μεταβολή των εννοιών της γλυπτικής και του δημόσιου χώρου στη διάρκεια του χρόνου με παραδείγματα από την τύχη που είχαν γνωστά γλυπτά της πόλης της Θεσσαλονίκης, τα γκράφιτι σαν μια αθηναϊκή μητροπολιτική τέχνη ανάμεσα σε παραβατικότητα και διακόσμηση αυξάνουν το ενδιαφέρον μας για τη συνέχεια του βιβλίου.

Φτάνοντας στην τρίτη ενότητα, συναντάμε την Εύα Φωτιάδη, την Ελπίδα Καραμπά και τον Κώστα Ντάφλο που, υπό τον τίτλο «Νέα δημόσια τέχνη και (ψηφιακή) δημόσια σφαίρα», ανιχνεύουν το ανανεωμένο ενδιαφέρον της τέχνης για παρεμβατική δράση στην κοινωνία και στην πολιτική ζωή, την αντικατάσταση του αντικειμένου της τέχνης από τη σχέση καλλιτέχνη-κοινού, καθώς και τη σχέση ψηφιακού και φυσικού χώρου.

Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα, μέσα από μια ποικιλία έργων σύγχρονων καλλιτεχνών βλέπουμε τον δημόσιο χώρο ως πλαίσιο συνάντησης ανθρώπων, ένα «παλίμψηστο καιρικών, κοινωνικών, καθημερινών και άυλων ροών». Ο Βασίλης Ψαρράς, η Μαρία Κονομή και ο Πάνος Κούρος μάς ξεναγούν στα φαινόμενα του 21ου αιώνα και το πώς έχουν εξελιχθεί στη σημερινή εποχή οι έννοιες της δημόσιας τέχνης και της δημόσιας σφαίρας.

Το βιβλίο, ως οφείλει στον επιστημονικό του χαρακτήρα, είναι εμπλουτισμένο με σημαντικές βιβλιογραφικές αναφορές και σημειώσεις που ανοίγουν ορίζοντες σε νέες γνώσεις και επιτρέπουν στον αναγνώστη την πρόσβαση σε πολλά άγνωστα μέρη της σύγχρονης πραγματικότητας, όχι μόνον της τέχνης, αλλά και ευρύτερα της εποχής που διανύουμε. Θα κλείσω με ένα μικρό απόσπασμα (το υπογράφει η επιμελήτρια του βιβλίου με την ιδιότητά της ως καλλιτέχνιδας), που βρήκα να συμπυκνώνει τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να επιτελέσει η (δημόσια) τέχνη στη δημόσια σφαίρα:

«…στον φαινομενικά ήσυχο δημόσιο χώρο όπου το προσωπικό καταπνίγεται, οι καλλιτέχνες μπορεί να φέρουν στην επιφάνεια διαμάχες, διεκδικήσεις, μνήμες και σύμβολα εξουσίας και δύναμης, όχι με την αφέλεια της εύρεσης λύσης, αλλά με την επιμονή της εμπλοκής σε μία ζωή με τους άλλους».

Πηγή: Diastixo.gr

Το φωτογραφικό βιβλίο του Γιάννη Παντελίδη Ουδέτερη ζώνη προκαλεί εξαρχής το ενδιαφέρον στον αναγνώστη-θεατή όχι μόνον λόγω του θέματός του, αλλά κυρίως λόγω της ποιότητας του φωτογραφικού υλικού που εμπεριέχει. Γιατί ο Παντελίδης δεν στοχεύει με τις φωτογραφίες του ούτε στην πληροφόρηση ούτε στον εντυπωσιασμό. Χρησιμοποιεί τη φωτογραφική γλώσσα με την πρόθεση να προκαλέσει στο θεατή την καλλιτεχνική συν-κίνηση – ζητούμενο κάθε έργου που αποπειράται να ενταχθεί στο πεδίο της τέχνης. Μεγάλη πρόκληση για έναν φωτογράφο να το επιτύχει αυτό, ειδικά όταν το θέμα που έχει επιλέξει είναι τόσο σημαίνον και φορτισμένο από κοινωνιολογική και ανθρωπιστική άποψη. Και το θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Παντελίδης ανήκει αδιαμφισβήτητα σε αυτή την κατηγορία.

18 καταστήματα κράτησης / φυλακές, διάσπαρτα σε όλα τα διαμερίσματα του ελλαδικού χώρου. 84 φωτογραφίες. Και οι λεζάντες, κάτω από τις φωτογραφίες, που αποκαλύπτουν μόνον τα ονόματα των τόπων και τις χρονολογίες που τραβήχτηκαν. Τίρυνθα, Κόρινθος, Χανιά, Κομοτηνή, Κασσάνδρα, Διαβατά, Κορυδαλλός… 2016-2018.

Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς κοιτώντας τις φωτογραφίες του Παντελίδη είναι η απουσία ζωής και κίνησης. Και των προσώπων. Και πιο συγκεκριμένα του ανθρώπινου προσώπου, καθώς το ομαδικό πορτρέτο των προβάτων στη σελίδα 107, προς το τέλος του βιβλίου, επιφυλάσσει μια πολύ δυνατή στιγμή συν-κίνησης που σε κάνει να σκεφτείς ότι ίσως αυτή η απουσία να είχε τελικά τον λόγο της.

Στις φωτογραφίες αποτυπώνονται εικόνες από την ουδέτερη ζώνη, την γκρίζα ζώνη, όπως την αποκαλεί στο κείμενό του με τίτλο «Η φυλακή ως σύνορο» ο Κωστής Τσιτσελίκης. «Μια ζώνη αόρατη, καθώς ούτε το βλέμμα των μέσα ούτε των έξω πέφτει εκεί». Το δικό μας βλέμμα, περιηγούμενο στις σελίδες του βιβλίου, συναντιέται με εικόνες που αποτυπώνουν τη γύμνια, το αστικό και βιομηχανικό τοπίο με τα απόβλητά του, την άγονη γη, την ψυχρότητα των υλικών. Συναντιέται όμως και με εικόνες που υποδεικνύουν το φυσικό περιβάλλον και την ομορφιά του. Η επιφανειακή αυτή αντίθεση αξιοποιείται πιστεύω με ευφυΐα, καθώς συμβάλλει στην υποδήλωση ότι στον αντίποδα της μοναξιάς, της αποξένωσης, της ανελευθερίας, της αποκοπής που βιώνει ο φυλακισμένος υπάρχει πάντα η δυνατότητα της ομορφιάς, της παρηγοριάς, της ελευθερίας, της ίασης που μπορεί να προσφέρει η θέαση και η βίωση του φυσικού περιβάλλοντος.

 

Aποτελεί μια άκρως καλλιτεχνική προσέγγιση σε ένα θέμα που γεννά προβληματισμό και ανάγκη αναστοχασμού.

 

Στο βιβλίο, μαζί με τις φωτογραφίες του Παντελίδη, έχουν περιληφθεί και δύο πολύ αξιόλογα κείμενα. Το ένα, του Κωστή Τσιτσελίκη, με τίτλο «Η φυλακή ως σύνορο» και το άλλο με τίτλο «Ουδέτερη ζώνη» του Ηρακλή Παπαϊωάννου, που είναι και ο επιμελητής αυτού του τόσο ιδιαίτερου φωτογραφικού πρότζεκτ. Είναι πολλά και ενδιαφέροντα τα όσα μπορεί κανείς να πληροφορηθεί, αλλά και να μάθει από την ανάγνωση αυτών των κειμένων. Πληροφορίες και γνώσεις που αφορούν όχι μόνον στο σκεπτικό και την ιδέα που βρίσκονται πίσω από το φωτογραφικό πρότζεκτ του Παντελίδη, αλλά ιστορικά και κοινωνιολογικά στοιχεία που καλύπτουν και το ευρύτερο πεδίο μέσα στο οποίο κινείται το θέμα του φωτογραφικού αυτού λευκώματος.

Τα κείμενα αυτά σου δίνουν την ευκαιρία να αναστοχαστείς πάνω σε ουσιώδεις έννοιες: η φυλακή, ο εγκλεισμός, ο σωφρονιστικός ή ο τιμωρητικός χαρακτήρας της ποινής, οι συνθήκες διαβίωσης και πολλά ακόμη που δεν βρίσκονται αποτυπωμένα, από πρόθεση πιστεύω, στις φωτογραφίες του Παντελίδη. Επισημαίνω πολύ θετικά αυτή την πρόθεση, καθώς η ιδέα της φωτογράφησης του περιβάλλοντα και μόνον χώρου των 18 σωφρονιστικών καταστημάτων-φυλακών, γυμνών από πρόσωπα και ντοκουμέντα διαβίωσης, αποτελεί μια άκρως καλλιτεχνική προσέγγιση σε ένα θέμα που γεννά προβληματισμό και ανάγκη αναστοχασμού. Ο Παντελίδης εξέφρασε όλα τα παραπάνω, μαζί και την ευαισθησία και το ανθρωπιστικό του ενδιαφέρον, μέσα από τη λιτότητα και τη σιωπή των εικόνων του, αφήνοντας έτσι όλο τον χώρο στον θεατή για να βιώσει τα όσα μέσα του συν-κίνησαν αυτές οι φωτογραφίες. «Ο Παντελίδης», όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Ηρακλής Παπαϊωάννου, «απονέμει μεγαλύτερη προσοχή στον κόσμο από ό,τι στον εαυτό και αφήνεται στη σημασία που φέρουν τα πράγματα, ευνοώντας παράλληλες αναγνώσεις».

Μέσα στο βιβλίο υπάρχουν κάποιες φωτογραφίες για τις οποίες θα μπορούσα να μιλήσω πολύ παραπάνω καθώς έγιναν, από την πρώτη ματιά κιόλας, οι αγαπημένες μου. Τη μία τη φανέρωσα ήδη, στην αρχή του κειμένου. Τις άλλες, όμως, λέω να τις κρατήσω αφανέρωτες. Και να προτρέψω και εσάς, τους αναγνώστες-θεατές, να κάνετε το ίδιο. Να βρείτε τις δικές σας συν-κινητικές φωτογραφίες μέσα σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον φωτογραφικό λεύκωμα. Τις φωτογραφίες που σας άγγιξαν παραπάνω. Που νιώσατε πως διεύρυναν το βλέμμα σας. Κοιτάξτε τες και συνομιλήστε μαζί τους. Θέστε τους τα δικά σας ερωτήματα. Τους δικούς σας προβληματισμούς. Και ανα-στοχαστείτε. Για όλα όσα, ατομικά και συλλογικά, νιώθετε πως χρειάζονται επαναπροσδιορισμό ή απλά την ήρεμη αποδοχή σας.

Άλλωστε, όπως μας άφησε παρακαταθήκη ο μεγάλος φωτογράφος Α.Κ. Μπρεσόν: «Ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας μέσω της ζωής, ανακαλύπτοντας ταυτόχρονα τον έξω κόσμο που μας διαμορφώνει και που όμως πάνω του μπορούμε να επέμβουμε. Πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους, τον εξωτερικό και τον εσωτερικό, που, συνδιαλεγόμενοι διαρκώς, σχηματίζουν έναν και μοναδικό. Αυτόν τον κόσμο καλούμαστε να μεταδώσουμε».

Πηγή: Diastixo.gr

«Είμαι καλλιτέχνης του ζην. Το έργο τέχνης μου είναι η ζωή μου.»
Suzuki

Από πολύ νωρίς, η σπουδή μου στην τέχνη της φωτογραφίας με οδήγησε στην ανακάλυψη ότι τα μαθήματα που έπαιρνα, καλλιεργώντας και εξελίσσοντας τη σχέση μου με αυτή την τέχνη, ήταν παρόμοια με εκείνα που χρειαζόμουν για να κάνω και τη ζωή μου πιο όμορφη, πιο χαρούμενη, πιο δημιουργική. Άρχισα, λοιπόν, να καταγράφω συστηματικά τις παρατηρήσεις μου για όσα κοινά στοιχεία εντόπιζα να συνδέουν την τέχνη της φωτογραφίας με την τέχνη της ζωής.

Η καταγραφή αυτή συνεχίστηκε για πολλά χρόνια, αποκαλύπτοντάς μου πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα που γεννούσαν συχνά μέσα μου την έκπληξη και τη χαρά που ακολουθούν συνήθως τις νέες επιγνώσεις. Ένα από τα πρώτα πράγματα που θυμάμαι είναι το πόσο είχα εντυπωσιαστεί όταν άρχισα να καταλαβαίνω πως η φωτογραφία, ενώ μοιάζει να έχει σημείο αναφοράς την εξωτερική, ορατή πλευρά του κόσμου, εντούτοις στην ουσία είναι μια συνομιλία με την αόρατη πλευρά του. Αυτή η αποκάλυψη με έκανε να αγαπήσω ακόμη πιο πολύ τη φωτογραφία, ενισχύοντας την πίστη μου ότι είναι μια μαγική τέχνη!

Αργότερα, εντρυφώντας περισσότερο σε αυτή την ανακάλυψη, άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι οι φωτογραφίες μου, παρότι στιγμιαίες και ασυνείδητες εικόνες, αποτύπωναν πολλά πράγματα που αποκάλυπταν τις σκέψεις, τα συναισθήματα, την οπτική μου και πολλά ακόμη που στη συνέχεια οδήγησαν τα βήματά μου στον δρόμο της αυτογνωσίας και της συνειδητότητας.

Οι παραπάνω προσωπικές παρατηρήσεις, περνώντας τα χρόνια, ενίσχυαν ακόμη περισσότερο την πίστη μου ότι η φωτογραφία είναι μια τέχνη που μπορεί να μας αποκαλύψει τα μυστικά του εαυτού μας και της ζωής. Κι έτσι ξεκίνησα να μελετώ τη ζωή και το έργο των μεγάλων φωτογράφων, ανακαλύπτοντας με έκπληξη το πόσο στενά ήταν συνδεδεμένες η φωτογραφική τους τέχνη με την πορεία της ζωής τους και το πόσο η ενασχόλησή τους με τη φωτογραφία είχε βαθιά επηρεάσει τη φιλοσοφία και τη στάση τους στα ζητήματα της ζωής.

 

Ίσως σε κάποιους να μοιάζει δύσκολο να πιστέψουν πώς ένα μέσο τόσο απλό, καθημερινό και κοινότοπο, συνυφασμένο με την εικόνα και το φαίνεσθαι, όπως έχει εξελιχθεί στις μέρες μας η φωτογραφία, μπορεί να προσφέρει μια τόσο μεγάλη και βαθιά υπηρεσία.

 

Η εμπνευσμένη παρατήρηση της Dorothea Lange, που είχα συναντήσει στη διάρκεια της προσωπικής μου αυτής έρευνας, πως «η φωτογραφική μηχανή μπορεί να διδάξει τους ανθρώπους πώς να βλέπουν χωρίς μια μηχανή», ήταν το μεγάλο λάκτισμα που με οδήγησε στην απόφαση να εντρυφήσω ακόμη πιο βαθιά στον τρόπο που η φωτογραφία μπορεί να γίνει ένας πολύτιμος οδηγός για το ευ ζην. Κι έτσι, το 2017, ο δρόμος μου με έφερε στα μονοπάτια της Art Therapy και της προσωπικής ανάπτυξης με μέσο κυρίως τη φωτογραφική εικόνα.

Αναπτύσσω σημαίνει ξεδιπλώνω, ξετυλίγω, φανερώνω, δίνω στα πράγματα τη δυνατότητα να αποκαλυφθούν. Υπό αυτό την προσωπική ανάπτυξη, η φωτογραφική τέχνη μάς δίνει το βήμα, μέσα από πρωτότυπες φωτογραφικές ασκήσεις και τεχνάσματα που συνδυάζουν τις αρχές της καλλιτεχνικής φωτογραφίας με τις τεχνικές της Art Therapy, για να μάθουμε πώς να ερχόμαστε σε επαφή με τη δημιουργικότητά μας, πώς να δίνουμε μορφή στις εικόνες του εσωτερικού μας κόσμου, πώς να συνδέουμε το καλλιτεχνικό μας έργο με τη μοναδικότητα και το προσωπικό μας βίωμα. Ξεκινώντας από την αφύπνιση του βλέμματος, την έξοδο από τη ζώνη της συνήθειας κι ασφάλειάς μας, το ξύπνημα του εσωτερικού παρατηρητή, την αξιοποίηση της σκιάς και φθάνοντας μέχρι το πώς να μάθουμε να διαβάζουμε στις φωτογραφίες στοιχεία για τον εαυτό μας, που ίσως και να μην έβρισκαν άλλο τρόπο να περάσουν το κατώφλι της συνείδησής μας, η φωτογραφία μπορεί να γίνει πολύτιμος οδηγός μας στο ταξίδι της αυτοανακάλυψης.

Κι επειδή, όπως είπε και ο Einstein, «για να ξυπνήσει κανείς τη δημιουργικότητα πρέπει να αναπτύξει την τάση του για παιχνίδι», στο ταξίδι αυτό αγκαλιάζουμε τα λάθη και τις α-στοχίες, καλλιεργούμε την ελαφρότητα και το χιούμορ, δίνουμε χώρο στους αυτοσχεδιασμούς και τον πειραματισμό, καθώς σε ένα τέτοιο κλίμα κυοφορούνται τις περισσότερες φορές τα σπέρματα της προσωπικής και καλλιτεχνικής μας εξέλιξης.

Ίσως σε κάποιους να μοιάζει δύσκολο να πιστέψουν πώς ένα μέσο τόσο απλό, καθημερινό και κοινότοπο, συνυφασμένο με την εικόνα και το φαίνεσθαι, όπως έχει εξελιχθεί στις μέρες μας η φωτογραφία, μπορεί να προσφέρει μια τόσο μεγάλη και βαθιά υπηρεσία. Αρκεί, όμως, ένα κλικ για να βγει κανείς από την κοινόχρηστη οπτική και να δει τα πράγματα με μια αναζωογονητική ματιά, που θα τον οδηγήσει σε καινούργιες συναντήσεις.

Η έννοια της θεραπείας είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της αυτογνωσίας και της συνειδητότητας.
Όταν αναγνωρίσουμε και κατανοήσουμε ότι οι ερμηνείες που επιλέγουμε να δίνουμε στα πράγματα της ζωής είναι συχνά αυθαίρετες, στρεβλές και υποκείμενες στην περιορισμένη οπτική με την οποία μάθαμε και συνηθίσαμε να κοιτάμε τον κόσμο γύρω μας και μέσα μας, τότε ξεκινά για μας το ταξίδι στην απελευθέρωση από όλα όσα δεν μας επιτρέπουν να νιώθουμε τη χαρά και την πληρότητα.

Η ανάδειξη της άριστης πλευράς του εαυτού μας είναι για μένα ο στόχος κάθε θεραπευτικής προσέγγισης καθώς αξιοποιώντας στο έπακρο το δυναμικό μας και ζώντας σύμφωνα με τις αρχές και τις αξίες μας είναι που οδηγούμαστε στο δρόμο της υγείας και της ευημερίας.

Η μέθοδος “Inner Vision Photography” προτείνει τη δημιουργική διαδικασία της τέχνης, σαν ένα δρόμο προς την κατεύθυνση αυτή. Η θεραπευτική διαδρομή μέσω της τέχνης εμφανίζει, κατά τη γνώμη μου, ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Κι αυτό είναι το ότι, παράλληλα με την μεταμόρφωση των βιωμάτων, των αυτοπεριοριστικών σκέψεων και των συναισθημάτων που μας μπλοκάρουν, αναδεικνύει και τη δημιουργική δύναμη μέσα μας, ωθώντας μας στην έκφραση των ταλέντων, των δεξιοτήτων και της μοναδικότητάς μας.
Επιπλέον επειδή η δημιουργική διαδικασία της τέχνης συμβαίνει μέσα σε ένα κλίμα χαράς, ελαφρότητας και παιχνιδιού, καλώντας μας να γίνουμε Homo Ludens, (“παίζοντες άνθρωποι”), μας προσφέρει ένα πολύ ισχυρό ελιξίριο, αναγκαίο πιστεύω στην ιδιόμορφη εποχή που ζούμε.

Περισσότερα στο βιβλίο Inner Vision Photography.

Θεραπεύω στην ελληνική γλώσσα σημαίνει: υπηρετώ, φροντίζω, περιποιούμαι, ασχολούμαι με ζήλο, καλλιεργώ.
Πώς, λοιπόν, η τέχνη μπορεί να μας προσφέρει θεραπεία;
Τι υπηρετεί;
Με ποιο τρόπο μπορεί να μας φροντίσει;
Τι περιποιείται μέσα μας;
Με ποια μέρη της ανθρώπινης φύσης ασχολείται με ζήλο;
Ποια γόνιμα χωράφια καλλιεργεί;

Η τέχνη φροντίζει την ψυχή μας, εκείνο δηλαδή το μέρος της φύσης μας που μας συνδέει με την πνευματική μας υπόσταση. Η ψυχή μας είναι η έδρα της βαθύτερης ουσίας μας. Εκεί όπου βρίσκονται φυλαγμένα τα σπέρματα της αυθεντικότητας και της μοναδικότητας μας – η μήτρα της άριστης πλευράς μας.

Η τέχνη μας βοηθά να (ανα)γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να τον αποδεχθούμε, να τον αλλάξουμε, να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του.
Η τέχνη μας ανοίγει το δρόμο για να ανακαλύψουμε και να εκφράσουμε τη μοναδικότητα μας, βοηθώντας μας να αποβάλλουμε οτιδήποτε δεν είναι χρήσιμο, ωφέλιμο και λειτουργικό για την έκφραση της άριστης πλευράς μας.

Η δημιουργική διαδικασία της τέχνης μας δείχνει τον τρόπο να γνωρίσουμε αυτή μας την πλευρά, να δοκιμάσουμε τα όρια μας, να επιτρέψουμε στις αρετές μας να μας οδηγήσουν στο μεγαλείο που μπορούμε να αγγίξουμε, όταν φεύγουμε από τη χώρα του φόβου, της ενοχής, της κριτικής, καθώς μας εμπλουτίζει με νέες δεξιότητες και ικανότητες, μας κάνει πιο ευέλικτους, πιο τολμηρούς, πιο θαρραλέους.

Η τέχνη επίσης καλλιεργεί την ενσυναίσθηση, λίθο θεμέλιο για την αρμονική μας συνύπαρξη με τους άλλους.

Περισσότερα στο βιβλίο Inner Vision Photography.

Η ζωή είναι στιγμές.
Διαφορετικές στιγμές, που φτιάχνουν, αν μαζί τις βάλεις, ένα άλμπουμ.
Τα άλμπουμ της ζωής σπανίως είναι θεματικά.

Θεματικά στη ζωή είναι μόνον τα φωτογραφικά λευκώματα που φτιάχνουμε για κάποιες από τις σημαντικές της εκδηλώσεις – γάμοι, διάφορες γιορτές, διακοπές, βαφτίσια. Στα άλλα όμως, εκείνα που φτιάχνει η ζωή μας καθημερινά, δεν υπάρχει ακολουθία. Κι ούτε παρουσιάζουν ομοιότητα στα θέματά τους. Σκόρπιες εικόνες, όπως σκόρπιες είναι κι οι στιγμές, κι οι ίδιες οι ζωές μας… εφήμερες, αποσπασματικές και ασυνάρτητες.
Μόνον, επειδή οι άνθρωποι δεν αντέχουμε εύκολα το αδόμητο και το χάος είναι που χτίζουμε συνεχώς γύρω μας δομές και βάζουμε τα πράγματα σε τάξη. Φτιάχνουμε λίστες, αριθμούμε τις ενέργειες, χρονολογούμε τα γεγονότα –ημέρες, μήνες, χρόνια– που μας σημάδεψαν. Και προγραμματίζουμε τις μέρες μας με τον ίδιο τρόπο που κοντρολάρουμε τα ρολόγια και τις τηλεοράσεις. Νομίζουμε έτσι ότι βιώνουμε κάπως πιο ανώδυνα το βάρος του εφήμερου και του θανάτου.
Μήπως όμως η ουσία της ζωής μας βρίσκεται σε κείνες τις «ασήμαντες» στιγμές που αφήνουμε να περνάνε στο έτσι;
Σε όσα πνίγουμε κάτω από την πίεση να τα κάνουμε όλα τέλεια;
Ίσως ήρθε η ώρα να κάνουμε μια γενναία αναθεώρηση..τι λέτε;»

Πρόταση: Επιλέξτε τρεις φωτογραφίες που απεικονίζουν ευχάριστες αναμνήσεις σας. Καθίστε αναπαυτικά και «ξεφυλλίστε» τις σκέψεις και τα συναισθήματα που σας γεννά η θέαση τους. Νιώστε τα όσο πιο έντονα μπορείτε και αφήστε τα να επηρεάσουν την τωρινή σας διάθεση. Μετά σκεφθείτε κάποια από τα πράγματα που σας ζορίζουν στο σήμερα και παρατηρήστε αν άλλαξε κάτι στον τρόπο που τα βλέπετε.. μήπως νιώθετε να έχουν ελαφρώσει; Ή μήπως, έχοντας μια καλύτερη διάθεση, τα βλέπετε τα δύσκολα πιο εύκολα και πιο βατά;
Περισσότερα στο βιβλίο Inner Vision Photography.

Δεν κάνεις πράγματα στη ζωή σου, είσαι αδρανής και νιώθεις ματαιότητα..
Είσαι σε συνεχή εγρήγορση και δράση και νιώθεις στρες…
Σε όποια πλευρά του νομίσματος κι αν βρίσκεσαι σωματοποιείς τα ανεπιθύμητα συναισθήματα σου.. την ενόχληση, τον πόνο, την όποια δυσφορία σου δημιουργούν οι άλλοι, οι καταστάσεις της ζωής σου, ο εαυτός σου…
Κι έτσι το φυσικό σου σώμα γίνεται εκφραστής όσων δεν θέλεις να εκφράσεις, να αφήσεις να φανούν, να τα δουν οι άλλοι…
Είναι πιο εύκολο να μιλάμε για τα σωματικά μας συμπτώματα.. λιγότερη η έκθεση, πιο οικεία και για τους άλλους… οι κρίσεις πανικού, το ευερέθιστο έντερο, οι ημικρανίες, οι ενοχλήσεις στα οστά και στις αρθρώσεις… όλα αποδεκτά και κατανοητά…
Αναζητώντας ανακούφιση ακούς για χίλιες μία συνταγές.. κάνε αυτό κι όχι το άλλο, δοκίμασε εκείνο.. το καινούριο…
Έχεις στα χέρια σου ένα τιμόνι που παραδίδεις… το κάνεις κατά βούληση – στην καλύτερη των περιπτώσεων!
Τις περισσότερες φορές, όμως, φαίνεται πως παραδίδεις την οδήγηση σε άλλους.. στους ανθρώπους που ασκούν εξουσία, στους ειδικούς, σε όσους σε πείθουν ότι ξέρουν καλύτερα από σένα, στο χρόνο που σε τραβά από το μανίκι, στα μοτίβα, στους αυτοπεριορισμούς, στα τραύματα που σε κρατούν καθηλωμένο…
Κράτησε με τα δικά σου χέρια αυτό το τιμόνι! Όσο αδέξια κι αν οδηγήσεις στην αρχή, γρήγορα θα νιώσεις τη δύναμη που έχει μέσα της η απόφαση να είσαι εσύ που ορίζεις την κατεύθυνση που θέλεις στη ζωή σου!
Να επιλέγεις τα ναι σου και τα όχι, να παίρνεις το χρόνο σου στα ίσως, να κάνεις παύσεις όπου νιώθεις πως χρειάζεται, να αφουγκράζεσαι τις ανάγκες σου και να τις ντύνεις με όμορφα συναισθήματα για να γίνουν επιθυμίες..
Πρόταση:  Αντί να φτιάχνεις α-σθένειες με ό,τι σε ζορίζει, πάρε τη φωτογραφική σου μηχανή ή το κινητό σου και αναζήτησε γύρω σου εικόνες που θα εκφράσουν αυτά τα ανεπιθύμητα που νιώθεις… φωτογράφισε τα έτσι που να τα κάνεις να φανούν λιγότερο τρομακτικά..
Περισσότερες ιδέες στο βιβλίο Inner Vision Photography.

«Βλέπουμε όλοι την ίδια πραγματικότητα;  Τι λένε γι αυτό οι φωτογραφίες μας;»

 

Η φωτογραφία έχει για υλικό της την πραγματικότητα και σε πρώτο επίπεδο αυτή την πραγματικότητα καλείται να αποτυπώσει, παραμένοντας, όσο είναι εφικτό, στη σφαίρα της απλής περιγραφής. Το πώς όμως θα μπορέσει να το κάνει αυτό συνιστά και το μεγάλο ενδιαφέρον της τέχνης της. Είναι ένα από τα κύρια ζητούμενα, στη φωτογραφική μας πορεία, το να υπερβούμε αυτή την πραγματικότητα, να τη μεταμορφώσουμε, περικλείοντας μέσα στο κάδρο μας κάτι από το μυστήριο και τη μαγεία της αόρατης πλευράς του κόσμου.

Με τον ίδιο τρόπο που ο φωτογράφος βαδίζει σε αυτό το μονοπάτι, κινείται, πιστεύω, και ο κάθε άνθρωπος στην καθημερινότητά του, καθώς προσπαθεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, να αποκαλύψει την κρυμμένη τάξη που λανθάνει συχνά κάτω από το επιφανειακό χάος. Αναζητώντας, χωρίς συνειδητή πρόθεση τις περισσότερες φορές, το μυστήριο και τον υπαινιγμό (αγαπημένους συντρόφους της τέχνης), αποπειράται να προσδώσει στη ζωή του την ουσία και το νόημα που θα την ανάγουν από μια απλή πράξη επιβίωσης σε συνειδητό προορισμό.

Ας επανέλθουμε όμως στην πραγματικότητα, με βάση την οποία αναδιπλώσαμε τις σκέψεις μας, κι ας αναρωτηθούμε, είναι κοινή η αίσθηση που έχουμε για την πραγματικότητα του κόσμου; είναι ίδια για όλους μας η βίωση αυτής της πραγματικότητας; Όχι, μας λέει, χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, η εμπειρία. Και μας υπαγορεύει πως ο τρόπος που ο καθένας από μας βιώνει την πραγματικότητα (του), σχετίζεται άμεσα με το χαρακτήρα, την προσωπικότητα, την αισθητική, την παιδεία, την κουλτούρα, τις συναισθηματικές και ψυχικές μας συνιστώσες, τα άγραφα του πεπρωμένου μας, την ψυχολογική μας κάθε φορά κατάσταση… .

Το γεγονός ότι βλέπουμε τα πράγματα μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες εμπεριέχει δυο τουλάχιστον δυνατότητες. Η μία είναι αυτή που πολύ συχνά βιώνουμε γύρω μας -η διαφορετικότητα να γίνεται γενεσιουργός αιτία συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων, τρέφοντας έτσι τους διαχωρισμούς και τον άγονο ανταγωνισμό που έχει ανάγκη ένα μέρος της φύσης μας.

Υπάρχει όμως πάντα και η δεύτερη δυνατότητα που μπορεί να συμβάλλει, χωρίς βία, στην ανάδειξη της μοναδικότητας μέσα από τη διαφορετικότητα του καθενός μας. Μια δεύτερη δυνατότητα που εστιάζει στην κοινή μας μοίρα, σε όσα μας ενώνουν. Μια δυνατότητα που αγκαλιάζει τις συγγένειες και μας υπενθυμίζει πως είμαστε όλοι πλασμένοι από το ίδιο υλικό και πως οι διαφορές μας εμπλουτίζουν τον κόσμο αφού μας δίνουν την ευκαιρία να γνωριστούμε από πιο κοντά με τις πολύπλευρες εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης.

Έχω την αίσθηση πως η ύφανση της κοινής μοίρας με τη διαφορετικότητα είναι που γεννά το προσωπικό μας έργο και τον προσωπικό μας δρόμο στη ζωή. Ας πούμε, λοιπόν, ένα ολόχαρο Ναι στην προσωπική εξέλιξη, με τους άλλους να βρίσκονται στη θέση των συντρόφων μας (όχι των ανταγωνιστών). Κι ας κάνουμε τις διαφορές μας γέφυρα γνώσης και επικοινωνίας, τολμώντας να αλλάξουμε τις οπτικές ή τις πεποιθήσεις που στέκονται εμπόδιο στην ενότητα μας με τους άλλους.

Κι έτσι όπως ξεκίνησα τον μονόλογό μου, με τη φωτογραφία, έτσι σκέφτομαι και να κλείσω, επισημαίνοντας πως  η φωτογραφία συνηγορεί, με τον δικό της τρόπο, σε όλα τα παραπάνω, δείχνοντάς μας πως το ίδιο θέμα φωτογραφημένο από 10 διαφορετικούς ανθρώπους έχει σαν αποτέλεσμα 10 διαφορετικές φωτογραφίες. Κι έτσι μπορεί να μας ωθήσει στην επίγνωση της διαφορετικότητάς μας, οδηγώντας μας, μέσω των κατάλληλων ερωτημάτων, στη δημιουργία του δικού μας προσωπικού (φωτογραφικού) έργου.

«Η φωτογραφική τέχνη συνομιλεί με τον Ίρβιν Γιάλομ για το εφήμερο και την παροδικότητα»

Η φωτογραφική πράξη προσιδιάζει, με ένα δικό της ξεχωριστό τρόπο, στην αίσθηση του εφήμερου. Τα φωτογραφικά καρέ έχουν την διάρκεια της στιγμής.

Μέσα σ΄ αυτήν γεννιούνται, μέσα σ΄αυτήν κάνουν τον κύκλο της ζωής τους, μέσα σ΄ αυτήν πεθαίνουν. Με αυτόν τον τρόπο μας εξοικειώνουν κάπως με την παροδικότητα και το θάνατο, αν βέβαια μπορεί να δεχθεί κανείς ότι η οικειότητα μπορεί ποτέ να είναι συμβατή με την ανυπαρξία!

Ο φωτογράφος απαθανατίζει ανθρώπους, σκηνές, τοπία…

Και οι φωτογραφίες, σύμφωνα με τον ορισμό που έχουν δώσει γι αυτές πολλοί μεγάλοι φωτογράφοι δεν είναι άλλο παρά «μικροί θάνατοι των στιγμών του χρόνου».

Η συγγένεια αυτή του φωτογραφικού «κλικ» με το εφήμερο και το θάνατο ήταν που μου έδωσε την ιδέα να συνδέσω τη φωτογραφία με την υπαρξιακή σχολή ψυχοθεραπείας, και πιο συγκεκριμένα με τον Ίρβιν Γιάλομ, καθώς εκείνος είναι που τόνισε με ιδιαίτερη έμφαση ότι ο έντονος φόβος που οι άνθρωποι νιώθουμε απέναντι στην παροδικότητα και την θνητότητά μας είναι που μας εμποδίζει να γευτούμε στο ακέραιο τη χαρά της ζωής.

Η υπαρξιακή σχολή ψυχοθεραπείας, λοιπόν, επισημαίνει ότι η επίγνωση και ο φόβος του θανάτου είναι που κρύβονται τις περισσότερες φορές κάτω από τις συνήθειες που αναπτύσσουμε, τις συμπεριφορές, τον τρόπο ζωής που επιλέγουμε, τα προβλήματα και τις δυσλειτουργίες που αναδύονται συχνά στην επιφάνεια της ζωής μας.

Ακόμη και ο Φρόϋντ, όπως επισημαίνει ο Γιάλομ, παρότι είχε μια διαφορετική προσέγγιση στο θέμα του θανάτου από τους μεταγενέστερους ψυχοθεραπευτές, αναφέρεται σε ένα από τα δοκίμιά του στην παροδικότητα και την επίδραση που αυτή ασκεί στη ζωή μας.

«Μου είναι ακατανόητο γιατί η σκέψη της παροδικότητας της ομορφιάς μπορεί να παρεμποδίσει τη χαρά που νιώθουμε μπροστά της. Σε ότι αφορά την ομορφιά της Φύσης, που κάθε φορά την καταστρέφει ο χειμώνας, ξαναγυρίζει την επόμενη χρονιά, επομένως σε σχέση με το μήκος της ζωής μας μπορεί στην πραγματικότητα να θεωρηθεί αιώνια.

Ένα λουλούδι που ανθίζει μόνον για μια νύχτα, δεν μας φαίνεται γι αυτό λιγότερο όμορφο. Μπορεί πράγματι να έρθει μια μέρα που όλα θα γίνουν σκόνη, όμως αφού η αξία όλης αυτής της ομορφιάς και τελειότητας προσδιορίζεται μόνον από τη σημασία της για τη δική μας συναισθηματική ζωή, δεν χρειάζεται να ζήσει έπειτα από μας και επομένως δεν εξαρτάται από την απόλυτή της διάρκεια».

«Ο φόβος του θανάτου υπάρχει πάντα κάτω από την επιφάνεια. Μας κυνηγάει σε όλη μας τη ζωή κι εμείς χτίζουμε άμυνες –πολλές από αυτές βασίζονται στην άρνηση- για να μπορέσουμε να χειριστούμε την επίγνωση του θανάτου. Από όταν είμαστε παιδιά μας απασχολούσε ο θάνατος κι ένας από τους μείζονες αναπτυξιακούς μας στόχους ήταν να αντιμετωπίσουμε το φόβο της ανυπαρξίας. Είναι λοιπόν εύλογο το ότι το θέμα του θανάτου επισκέπτεται κάθε ψυχοθεραπεία καθώς η ψυχοθεραπεία είναι μια βαθιά και περιεκτική εξερεύνηση της πορείας και του νοήματος ζωής ενός ανθρώπου. Γι αυτό εξάλλου και όλοι οι μεγάλοι στοχαστές κατέληξαν στο συμπέρασμα πώς για να μάθεις να ζεις καλά πρέπει να μάθεις να πεθαίνεις καλά», γράφει ο Γιάλομ στο βιβλίο του «Το δώρο της ψυχοθεραπείας».

Η φωτογραφική τέχνη, από την άλλη, συνδέθηκε από τη γέννησή της ακόμη με το θάνατο.

Ο Ρολάν Μπάρτ στο βιβλίο του «Ο φωτεινός θάλαμος» γράφει ότι η φωτογραφία ιστορικά πρέπει να έχει κάποια σχέση με την αναθεώρηση του θανάτου κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα (αιώνα ανακάλυψης της φωτογραφίας) καθώς μέσω του κινήματος του Ρομαντισμού, ο θάνατος αγνοείται ή μάλλον είναι ζητούμενο όχι ως θάνατος αλλά ως ακραία έκφραση της ζωής : ζω αγνοώντας τον θάνατο, “vivere pericolosamente”.  Δεν είναι τυχαίο που ο τουρισμός, η περιήγηση, δηλαδή το πέραν των ορίων αρχίζει εκείνη την εποχή.

Ο Μπάρτ πιστεύει ότι «ο θάνατος σε μια κοινωνία πρέπει να βρίσκεται κάπου. Αν δεν είναι πια ή είναι λιγότερο μέσα στη θρησκεία, θα πρέπει να είναι αλλού. Ίσως μέσα στη Φωτογραφία που παρουσιάζει το θάνατο θέλοντας να διαφυλάξει τη ζωή! Κι η Φωτογραφία, όντας συγκαιρινή της υποχώρησης των θρησκευτικών τελετών, αντιστοιχεί ίσως στην παρείσφρηση, μέσα στη σύγχρονη κοινωνία μας, ενός α-συμβολικού θανάτου εκτός θρησκείας, εκτός τελετουργικών, κάτι σαν απότομη βουτιά μέσα στον κυριολεκτικό θάνατο. Με τη φωτογραφία μπαίνουμε στον «πεζό θάνατο», λες και η φρίκη του θανάτου δεν είναι ακριβώς η πεζότητά του!».

Κι έτσι ο Μπάρτ συναντιέται με τον Γιάλομ που παροτρύνει τους ψυχοθεραπευτές να μιλούν για το θάνατο (σε αντίθεση με την προσέγγιση που προτείνει για τα άλλα υπαρξιακά ζητήματα) με τρόπο ευθύ και άμεσο.

Φθάνοντας στο σήμερα ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ότι η «μανία» που έχουμε αναπτύξει στις μέρες μας με τη φωτογραφία  και γενικότερα την εικόνα είναι προϊόν του έντονου άγχους που μας διακατέχει απέναντι στον αφανισμό και τον θάνατο καθώς, όπως γράφει και ο Φώτης Καγγελάρης στο βιβλίο του “Homo Photographicus”,

«υπάρχει ένα ημιτελές πένθος μέσα στον σημερινό άνθρωπο, γιατί καμιά πραγματικότητα δεν του υπόσχεται αυτό που θα ήθελε να είναι.

Σαν ο καθρέφτης της πραγματικότητας εντός της οποίας θα αναζητούσε την ιδανική εικόνα του εαυτού του να έχει θρυμματιστεί δια παντός.

Έτσι φωτογραφίζει…

Φτιάχνει τη δική του πραγματικότητα.

Παντού εικόνες να αποκλείσουν, να φτιάξουν ένα φράγμα για τον αποκλεισμό της «πραγματικής» πραγματικότητας.

Μια πραγματικότητα από εικόνες για να μην βλέπουμε, μια πραγματικότητα από εικόνες όχι για να θυμόμαστε αλλά για να ξεχνάμε.

Μια εικονική πραγματικότητα».

Ίσως αυτή η μανία να μπορεί να συνδεθεί με το ότι οι άνθρωποι αισθανόμαστε συχνά ξεκρέμαστοι καθώς καταρρέουν όλα όσα είχαμε χτίσει ή πιστέψει τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

Ίσως πίσω από αυτή τη μανία μας για την εικόνα να κρύβεται και η απεγνωσμένη μας απόπειρα να πιαστούμε από κάτι για να μην μας παρασύρει η δίνη της κατάρρευσης που μαστίζει τις συλλογικές μας μέρες. Κατάρρευσης ηθικής, υλικής, πνευματικής.

Ίσως επίσης, μέσα από τη συνεχή φωτογράφηση του εαυτού μας, των εκδηλώσεων της ζωής μας και του γύρω μας κόσμου να προσπαθούμε ασυνείδητα να αναπληρώσουμε το κενό και το βάρος της «αβίωτης ζωής» μας που συχνά βρίσκεται θαμμένη κάτω από τον έντονο φόβο για τον επικείμενο θάνατό μας.

Ο Tisseron υπογραμμίζει ότι η φωτογραφία είναι το σημείο όπου οι φωτογραφιζόμενοι ανήκουν κάπου, που δηλώνει «ότι υπάρχουν». Συμβολικά εκτός φωτογραφίας, σημαίνει εκτός ομάδας.

Η προσωπική φωτογραφία μοιάζει να είναι, λοιπόν, θέση μέσα στον κόσμο, μέσα στη ζωή, τοποθέτηση, αναγνώριση της ύπαρξης ως παρουσίας. Υπάρχω-υπήρξα. Προσπαθούμε έτσι να τακτοποιήσουμε τον εξωτερικό κόσμο στη βάση της εσωτερικής εικόνας που έχουμε για μας.

Εγώ δεν είμαι η φωτογραφία. Η φωτογραφία είναι εγώ.

Μέσω της φωτογραφίας μοιάζει σαν να έχουμε την αίσθηση ότι κηδεμονεύουμε την πραγματικότητα, τόσο τη εξωτερική όσο και την εσωτερική (ο Κάφκα έλεγε ότι φωτογραφίζουμε πράγματα για να τα διώξουμε από το μυαλό μας), ότι υπάρχει έλεγχος των φαντασιώσεων και του φόβου. Τακτοποιούμε δηλαδή τον εξωτερικό κόσμο στη βάση της εσωτερικής εικόνας που έχουμε για εμάς και τον κόσμο. Έτσι έχουμε την εντύπωση ότι ο κόσμος χωράει μέσα στο κεφάλι μας. «Συλλέγοντας φωτογραφίες», λέει η Σόνταγκ «συλλέγουμε τον κόσμο».

Από την άλλη μεριά, η ζωή μας όλη είναι μια εκπαίδευση στους αποχαιρετισμούς, στην απώλεια, την ίδια στιγμή που ο άνθρωπος ζητά το ανέφικτο : να είναι ολόκληρος. Και βέβαια να μην πεθάνει. Ο άνθρωπος βγάζει φωτογραφίες γιατί μονίμως βρίσκεται σε υπαρξιακή κατάθλιψη. Προσπαθεί να υποκαταστήσει την απώλεια του «πράγματος» (τον παράδεισο των παιδικών του χρόνων, την απώλεια των μη πραγματοποιημένων επιθυμιών του, τον επικείμενο θάνατό του) με το υποκατάστατο που είναι η εικόνα. Ο άνθρωπος βγάζει άπειρες φωτογραφίες για να κλειστεί στην ψευδαίσθηση ότι δεν έχει χάσει, ότι δεν θα χάσει τίποτα, ο κόσμος είναι εδώ, τον ελέγχω, τον παράγω, τον γεννάω. Πώς να μιλήσει για απώλεια όταν έχει τον κόσμο μπροστά του, όταν ως θεός δημιουργεί έναν αθάνατο κόσμο;

Μια άλλη προσέγγιση της σημερινής μας λατρείας για τη φωτογραφία είναι ότι ίσως να προσπαθούμε, μέσω της φωτογραφικής εικόνας, να δούμε την «άλλη πλευρά των πραγμάτων», ζωντανεύοντας έτσι ένα από τα πιο παλιά όνειρα του ανθρώπου, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Φ. Καγκελάρης,

«Τα πιο παλιά όνειρα του ανθρώπου είναι να μπορεί να γίνεται αόρατος, να πετάξει, να μαντεύει, να βλέπει πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων, πίσω από τον ορίζοντα, πίσω από τον καθρέφτη. Γι αυτό και πάντοτε υπήρξαν στην ιστορία της τέχνης  απόπειρες να αναδειχθεί η άλλη πλευρά των πραγμάτων.

Στο χώρο της φωτογραφίας, αν θέταμε το ερώτημα εάν το επιδιωκόμενο του να μπορέσουμε να δούμε την «άλλη» πλευρά των πραγμάτων ισχύει και για τις απλές φωτογραφίες (οικογενειακές, ταξιδιωτικές…), η απάντηση είναι ναι καθώς σε μια οικογενειακή φωτογραφία το ζητούμενο δεν είναι οι εικόνες των προσώπων αλλά να φανεί ότι είναι παρόντες, ότι είναι χαμογελαστοί, ότι συγκροτούν ένα ενιαίο σώμα ενάντια στη φθορά, την απώλεια και τον θάνατο. Δηλαδή αυτό που δεν είναι.

Ένα ηλιοβασίλεμα είναι ο προσδιορισμός του ορίου μεταξύ της ζωής και του θανάτου, δύο μαθηματικά σύνολα που τέμνονται σε ένα υποσύνολο, αυτό που δεν είναι ούτε μέρα ούτε νύχτα, αλλά συλλαμβάνει με ακραίο τρόπο την μετέωρη στιγμή όπου ο άνθρωπος είναι φως και σκοτάδι.

Κι όσο για την ταξιδιωτική, δεν είναι τόσο το να πάρω κάτι από τον τόπο, τις εικόνες του, αλλά να αφήσω κάτι από εμένα, το βλέμμα μου, το οποίο θα εξακολουθεί να υπάρχει στον τόπο αυτό ακόμη κι όταν εγώ θα έχω φύγει από τον τόπο αυτό, από τη γη, από τη ζωή».

Ο ρόλος της φωτογραφίας είναι να σταματήσει τη στιγμή, να ακινητοποιήσει τον χρόνο, να μην πεθάνει ο άνθρωπος. Να παγώσει λοιπόν τον ρυθμό του κόσμου, να μην χωρίσουμε με εμάς, με την εικόνα του εαυτού μας όπως είναι τώρα.

Η φωτογραφία είναι ενάντια στο πένθος ως το αντικείμενο να είναι διαρκώς παρόν (φωτογραφία στους τοίχους, στους τάφους, στο κινητό).

Αλλά επίσης η απώλεια σε σχέση με τη φωτογραφία έχει δύο συνέπειες : λύπη και χαρά. Λύπη γιατί χάθηκε κάτι, χαρά γιατί αυτό που χάθηκε είναι πια μέσα στη φωτογραφία χωρίς να μπορεί να αλλάξει, άρα δεν μπορεί να εναντιωθεί στις σκέψεις που κάνουμε γι αυτό.

Βγάζουμε λοιπόν φωτογραφίες. Όμως εδώ συμβαίνει κάτι παράξενο, κάτι αντιφατικό. Όταν φωτογραφίζουμε συμβαίνει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο. Ενώ τείνουμε να διατηρήσουμε τη ζωή, ωστόσο, νεκρώνουμε το χρόνο, τη σκηνή, τη ζωή. Της αφαιρούμε τον ρυθμό, την εξάγουμε από την πραγματικότητα (την ροή). «Φωτογραφία είναι η ζωντανή εικόνα ενός νεκρού πράγματος» λέει ο Μπαρτ.

Από την άλλη πλευρά όμως φαίνεται πως κάποια πράγματα που δηλώνει η σημερινή υπερκατανάλωση της φωτογραφικής εικόνας δεν είναι μόνον φαινόμενα της δικής μας εποχής αλλά είναι ζητήματα εγγενώς εγγεγραμμένα μέσα στην ανθρώπινη φύση που απλά εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε εποχή.

Όπως αναφέρει ο Γιάλομ στο βιβλίο του «Το δώρο της ψυχοθεραπείας»,

«Εμείς οι άνθρωποι φαίνεται πως είμαστε πλασμένοι να αναζητούμε τη σημασία, ενώ έχουμε την ατυχία να είμαστε ριγμένοι μέσα σε έναν κόσμο κενό από εγγενές νόημα. Μια από τις κυριότερες ασχολίες μας είναι να εφεύρουμε ένα νόημα αρκετά στιβαρό, ώστε να στηρίξει μια ζωή, και να εκτελέσουμε τον περίπλοκο χειρισμό να αρνηθούμε πως αυτό το νόημα είναι προσωπικό μας δημιούργημα. Έτσι καταφέρνουμε να συμπεράνουμε πως το μήνυμα βρισκόταν «κάπου εκεί έξω» και μας περίμενε»,.

Ο Heidegger πάλι, τις ρήσεις του οποίου ο Γιάλομ χρησιμοποιεί συχνά σαν σημείο αναφοράς, λέει σχετικά με την αγωνία του ανθρώπου να δώσει νόημα :  «Σκεφτόμαστε γιατί είμαστε από παντού εκπατρισμένοι, σε κανέναν τόπο δεν αισθανόμαστε σπίτι μας, παρά μόνον όταν είμαστε καθ΄οδόν. Είμαστε ξένοι στη γη και γι αυτό έχουμε ανάγκη να κατοικούμε σκεπτόμενοι. Ο άνθρωπος ανακάλυψε την πατρίδα –την πραγματικότητα- όταν κατάλαβε ότι αυτό που ονειρεύεται και νοσταλγεί, θα του διαφεύγει».

«ΑΠΑΘΑΝΑΤΙΖΩ» – ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ;

Ακολουθώντας τον Ίρβιν Γιάλομ στο βιβλίο του «Στον κήπο του Επίκουρου» θα μοιραστώ μαζί σας κάποιες σκέψεις για το πώς η φωτογραφία θα μπορούσε εν δυνάμει να γίνει ένα μέσο παρηγορίας γι αυτόν τον έντονο φόβο που έχουμε όλοι μας μπροστά στο θάνατο, εκμεταλλευόμενη την συνάφεια που έχει με το εφήμερο, έτσι όπως την σχολιάσαμε στην αρχή αυτής της εργασίας.

Η φωτογραφική διαδικασία λοιπόν, ειδωμένη με έναν άλλον τρόπο, ίσως μπορεί να μας βοηθήσει στην αναζήτηση του νοήματος, καθώς, όντας μια ενασχόληση έντονα συνυφασμένη με την καθημερινή μας πραγματικότητα, μπορεί να μας ανοίξει δρόμο για να υπερβούμε το βλέμμα της συνήθειας που συχνά μπολιάζει με μια αίσθηση ματαιότητας τη ζωή μας, αφού μας κρατά μακριά από τις συγκινήσεις που βρίσκονται συχνά κρυμμένες κάτω από τα πιο κοινότοπα βιώματά μας.

Η φωτογραφική πρακτική μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να κρατήσουμε την εστίασή μας στο εδώ και τώρα, να μας υπενθυμίσει να βάζουμε πιο συχνά το παιχνίδι στη ζωή μας, να μας βοηθήσει να χτίζουμε γέφυρες στις αντιθέσεις και στις αντιφάσεις μας, να μας εξοικειώσει με την διαφορετικότητα του ξένου και του ανοίκειου, να μας βοηθήσει στην αναγνώριση και την αποδοχή της Σκιάς μας, συντελεστές που αν τους αφήσουμε να περάσουν το κατώφλι της συνειδητότητάς μας, μπορούν να ντύσουν με νόημα την υπαρξιακή μας ένδεια.

Αν αποκτήσουμε συνείδηση ότι πολλοί από μας φωτογραφίζουμε τον εαυτό μας και τις εκδηλώσεις της ζωής μας μόνον και μόνον για να βρούμε (και να δείξουμε και στους άλλους) αποδείξεις για το ότι υπάρχουμε, τότε μπορούμε, ρίχνοντας ένα διαφορετικό βλέμμα πάνω σε αυτές τις φωτογραφίες, να αντικρίσουμε μέσα τους, τους φόβους, τις ανασφάλειες, τον πόνο μας, χρησιμοποιώντας έτσι τη φωτογραφία με θεραπευτικό τρόπο.

Αν καταφέρουμε να δούμε τα «αυτοπορτραίτα»μας (τις σέλφις) σαν ένα μέσο που μπορεί να μας βοηθήσει να συνομιλήσουμε με τον εαυτό μας και να σχετιστούμε μαζί του, εμβαθύνοντας τη σχέση μας, τότε η φωτογραφία θα καταφέρει να λειτουργήσει επίσης με έναν θεραπευτικό τρόπο.

Αν πάλι μέσα στις φωτογραφίες που τραβάμε βάλουμε λίγο περισσότερο την πρόθεση να υπηρετήσουμε με αυτές την τέχνη της φωτογραφίας (και όχι να καταναλώσουμε εικόνες), τότε μας δίνεται η ευκαιρία να δημιουργήσουμε τους δικούς μας «κυματισμούς» (Γιάλομ) στο περιβάλλον, που θα μας βοηθήσουν με τη σειρά τους να αντιμετωπίσουμε το φόβο μας για το θάνατο και το βάρος της αβίωτης ζωής μας.

Αν από την άλλη, αποφασίσουμε να γίνουμε ενεργητικοί θεατές, και επιλέξουμε να σταθούμε με σεβασμό και στοχασμό μπροστά στις εικόνες (αντί να τις καταβρογχίσουμε), καλλιεργώντας μέσα μας τη συνείδηση ότι «ο θάνατος» που απεικονίζουν είναι εγγενές στοιχείο της ζωής που η ενσωμάτωση (και όχι η αποφυγή) του θα της δώσει νόημα, τότε σίγουρα παρέχουμε στη φωτογραφία τη δυνατότητα να μεταμορφωθεί σε θεραπευτική τέχνη.

Αν τέλος, κάθε φορά που σηκώνουμε το κινητό ή τη μηχανή μας για να (μας) αποτυπώσουμε (σ)τις διάφορες εκδηλώσεις της ζωής μας, σταθούμε για λίγο και ρωτήσουμε τον εαυτό μας γιατί νιώθουμε την ανάγκη του «απαθανατισμού» αντί να βρισκόμαστε εκεί ολόκληροι, χωρίς καμιά απόσπαση, αφήνοντας τις αισθήσεις μας να γευτούν ως το μεδούλι την κάθε στιγμή, τότε νομίζω θα έχουμε δώσει την ευκαιρία στην αγαπημένη μας φωτογραφική τέχνη να γίνει ένα σπουδαίο θεραπευτικό εργαλείο.

Βιβλιογραφία

1. Irvin D. Yalom «Στον κήπο του Επίκουρου», εκδόσεις Άγρα, 2008

2. Irvin D. Yalom «Το δώρο της ψυχοθεραπείας», εκδόσεις Άγρα, 2004

3. Irvin D. Yalom «Θρησκεία και Ψυχανάλυση», εκδόσεις Άγρα, 2003

4. Ρολάν Μπαρτ «Ο φωτεινός θάλαμος», εκδόσεις Ράππα, 1983

5. Πλάτων Ριβέλλης «Μονόλογος για τη φωτογραφία», εκδόσεις Φωτοχώρος, 1983

6. Φώτης Καγγελάρης «Homo Photographicus –Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις της Εικόνας», εκδόσεις Ροπή, 2016

7. John Berger «Η εικόνα και το βλέμμα», εκδόσεις Οδυσσέας, 1980

Η συνάντησή μου με τους τόπους, μέσα από τα ταξίδια μου στον κόσμο, είναι έντονα χρωματισμένη από τη φωτογραφία. Γι αυτό και δεν γνωρίζω κατά πόσο οι φωτογραφίες μου από την Πράγα δείχνουν την Πράγα και άλλων ταξιδιωτών ή αποτυπώνουν την έντονη αίσθηση που είχα όταν βρέθηκα εκεί, μιας πόλης διανθισμένης από εικόνες που ξυπνούν τα κοιμισμένα όνειρα και τις λησμονημένες επιθυμίες των επισκεπτών της.
Κι ούτε μπορώ με σιγουριά να πω ότι η εξωστρέφεια που απέδωσα στην πόλη του Βερολίνου, καθώς η περιπλάνηση στο μεταμοντέρνο περιβάλλον του με βοήθησε να ανοίξω πολλά από τα κλειστά παράθυρα της ψυχής μου, έχει μέσα της κάποια δόση αντικειμενικής αλήθειας για αυτή την πόλη.
Εκείνο όμως που μπορώ με βεβαιότητα να πω είναι ότι οι τόποι γίνονται καθρέφτες που μας βοηθούν να κοιτάξουμε με μια καινούρια και πιο φρέσκια ματιά τον εαυτό μας.
Τα τελευταία χρόνια, τα ταξίδια μου βρέθηκαν συνδεδεμένα με εποχές πένθους, προσωπικής κρίσης, ανάγκης επαναπροσδιορισμού και αναδόμησης. Μέσα σε μια τέτοια ατμόσφαιρα διάλεξα τους προορισμούς μου, κυρίως πόλεις του εξωτερικού, με γνώμονα μια εσωτερική παρόρμηση.
Παράλληλα, και καθώς η ανάγνωση είναι το έτερον βάλσαμο μου σε περιόδους κρίσης, τα ταξίδια αυτά συνοδεύτηκαν από συγκεκριμένα βιβλία, τα περισσότερα απότα οποία δεν βγήκαν από την βιβλιοθήκη των αγαπημένων αλλά βρέθηκαν κάπως τυχαία μπροστά στα μάτια μου.
Έτσι συναντήθηκα το 2007 με το Βερολίνο, παρέα με το βιβλίο του Πονταλίς «Παράθυρα», κι έτσι το 2015, στην Πόλη, παρηγόρησα το πένθος μου για μια σημαντική απώλεια, συντροφιά με τον Ορχάν Παμούκ. Έτσι κάπως με βρήκε και το Πάσχα του 2017 να δραπετεύω στο αγαπημένο μου Παρίσι, χωρίς βιβλία αυτή τηφορά. Και το ίδιο καλοκαίρι βρέθηκα σ’ ένα μεγάλο οδικό οδοιπορικό που κατέληξε στη γνωριμία μου με την Πολωνία.
Οι φωτογραφίες από τα ταξίδια αυτά δρομολόγησαν κάποιες ατομικές εκθέσεις. Εκτός όμως από τη συνεισφορά τους στο φωτογραφικό μου έργο, με οδήγησαν και σε κάποιες σκέψεις που αφορούν στην «θεραπευτική» δράση της φωτογραφίας. Πώς δηλαδή η φωτογραφική πράξη μπορεί πολλές φορές να συνάδει με την ατμόσφαιρα που έχουμε ανάγκη, όπως ας πούμε σε περιόδους που πενθούμε τις απώλειές μας.
Κι έτσι συνειδητοποίησα ότι η σιωπή, η απορρόφηση στο τώρα, η παρατήρηση, η περισυλλογή, ο (ανα)στοχασμός, η συγκέντρωση της προσοχής που έχουν ανάγκη τα πένθη μας για να γιατρευτούν, αποτελούν σημαντικό μέρος του περιεχομένου της φωτογραφικής διαδικασίας δίνοντάς της έτσι την δυνατότητα να συμβάλλει σημαντικά στην ίασή μας. Από την άλλη πάλι, στον αντίποδα, η χαρά που φέρει μέσα της η δημιουργική διαδικασία μας βοηθά να επανασυνδεθούμε, με τρόπο αθόρυβο και σιωπηλό, με τη ζωή και τη ζωοποιό της δράση.
Όντας πλέον πολύ μακριά από την όποια αξιολόγηση του όποιου καλλιτεχνικού αποτελέσματος (με ποια κριτήρια άλλωστε;), νιώθω πως οι φωτογραφίες που τραβάμε σε τέτοιες εποχές της ζωής μας, εκτός από την παρηγοριά που μας προσφέρει η διαδικασία της λήψης τους, φέρουν μέσα τους κάτι από την ψυχή μας, κι έτσι μπορούν εκ των υστέρων να μας μιλήσουν για μας με ένα τρόπο πολύ ιδιαίτερο και σε μια γλώσσα πολύ δικιά μας, τη γλώσσα που μιλάει η ψυχή μας, φέρνοντας μας έτσι σε επαφή με την αλήθεια που υπάρχει μέσα μας και τα παραγνωρισμένα της κομμάτια.
Πόσες φορές δεν έτυχε να δούμε μέσα στις φωτογραφίες μας να αποτυπώνονται ασυνείδητα οι καρποί της εξέλιξής μας, των αλλαγών μας, τα σπέρματα της μελλοντικής μας αναγέννησης και των επικείμενων, ατιτλοφόρητων ακόμη, αναζητήσεών μας. Ίσως αυτό να συμβαίνει κι επειδή η στεναχώρια, άθελά μας, μάς υπαγορεύει σιωπή και αποτράβηγμα, παύση και περισυλλογή, στοιχεία απολύτως απαραίτητα για τη συνομιλία με τον μέσα μας κόσμο και τη συνάντηση με τον αληθινόμας εαυτό και την αυθεντική μας φύση.
Κι έτσι είναι που οι φωτογραφίες μας αποκτούν ψυχή δονώντας έτσι και τις ψυχές των θεατών τους.

Διατρέχοντας τη βιογραφία, το ψυχολογικό προφίλ, τον τρόπο ζωής, τις ρήσεις, τις απόψεις και τις θέσεις του Warhol («Φιλοσοφία») διαπιστώνει κανείς εύκολα ότι υπάρχουν έντονες συνδέσεις ανάμεσα στην πραγματική και στην καλλιτεχνική του ζωή. Ας δούμε αναλυτικά με ποιό τρόπο συνδέθηκαν η προσωπικότητα και τα βιώματά του με την καλλιτεχνική του φύση και το δημιουργικό του έργο.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΦΙΛ

Γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου του 1928 στο Πίτσμπουργκ από Σλοβάκους γονείς και τα παιδικά του χρόνια, παγιδευμένα σε ένα τυπικά καθολικό περιβάλλον, συνέπεσαν με τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του ΄30, γεγονός που τον ανάγκασε να αποκωδικοποιήσει από μικρή ηλικία το πώς λειτουργούσε ο κόσμος προκειμένου να επιβιώσει.

Από τη μια λοιπόν η καταγωγή και το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε (μια εργατική οικογένεια μεταναστών, μια βιομηχανικά υποβαθμισμένη πόλη των ΗΠΑ, οι δυσκολίες του Κραχ) και από την άλλη η ιδιοσυγκρασία του (ένα παιδί ασθενικό, ευάλωτο, παραγκωνισμένο στο σχολικό περιβάλλον και (υπερ)προστατευμένο από την μητέρα του ήταν μάλλον φυσικό να συντελέσουν στη διαμόρφωση μιας ιδιάζουσας προσωπικότητας με έντονα ναρκισσιστικά στοιχεία (στα όρια της διαταραχής), με διαταραχή «παρασυσσώρευσης», νευρώσεις, κατάθλιψη, κυνισμό, ασεξουαλικότητα.

Μέσα από το ίδιο αυτό πρίσμα μπορεί κανείς να δει και την εμμονή του με το χρήμα, τη δημοφιλία και το θάνατο, την νεκροφιλία, την εκκεντρικότητα, την ομοφυλοφιλία, τις ακραίες αντιθέσεις στο χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του (άλλοι τον περιγράφουν σαν μελαγχολικό, απόμακρο και αποστασιοποιημένο και άλλοι σαν ένα άτομο προσιτό, γλυκό, ευχάριστο και διασκεδαστικό).

Την επίδραση όλων των παραπάνω παραγόντων (καταγωγή, ιδιοσυγκρασία) μπορούμε να διακρίνουμε και στην καλλιτεχνική του πορεία.

Η στροφή του προς την Ποπ Αρτ, ένα κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 σαν αντίδραση απέναντι στον Αφηρημένο Εξπρεσσιονισμό που απευθυνόταν στην ελίτ της κοινωνίας (με τον οποίο και ο ίδιος ξεκίνησε ως δόκιμος αλλά πολύ γρήγορα εγκατέλειψε) μπορεί να «ερμηνευθεί» σαν μια δική του προσωπική αντίδραση στο συντηρητισμό και τη στέρηση που βίωσε στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον της παιδικής του ηλικίας.

Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να ερμηνεύσουμε και το γεγονός ότι ο ίδιος είχε μετατρέψει τον εαυτό του σε προϊόν «επινοώντας» την εικόνα του σαν «πλάσμα της φαντασίας» (έτσι αυτοχαρακτηριζόταν) και σαν ένα έξυπνο «κατασκεύασμα» που περιφερόταν από ντισκοτέκ σε κινηματογραφικές λέσχες, επιδείξεις μόδας και γκαλερί.

Η στροφή του στην Ποπ Αρτ μπορεί επίσης να αναγνωσθεί και σαν ένα αντιστάθμισμα (αντίδοτο) της καταθλιπτικής του ιδιοσυγκρασίας και της μονηρότητάς του καθώς τα κύρια χαρακτηριστικά της Ποπ Αρτ αισθητικής είναι ο αυθορμητισμός, η δημιουργική υπερβολή, η ανάλαφρη διάθεση, η σάτιρα, οι έντονες χρωματικές αντιθέσεις και εν γένει η απόρριψη του παραδοσιακού.

Η ίδια αυτή επιλογή (Ποπ Αρτ) μπορεί ακόμη να συνδεθεί και με την τάση για «συναισθηματική αποκοπή» που τον χαρακτήριζε τόσο στην προσωπική του ζωή (εξ ου και ο εθισμός του στις αμφεταμίνες) όσο και στη σχέση με το καλλιτεχνικό του έργο. Και ήταν μάλλον φυσικό να συμβαίνει αυτό καθώς στα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή η ικανότητα να συντονίζονται με τα συναισθήματα και τις ανάγκες εαυτού και άλλων είναι σχεδόν ανύπαρκτη αφού από παιδιά ακόμη παίρνουν το μήνυμα ότι «η ευαισθησία δεν είναι αποδεκτή». Ο ίδιος άλλωστε γράφει στη «Φιλοσοφία» του : «Δεν μου αρέσει να αγγίζω τα πράγματα γι αυτό και το έργο μου είναι τόσο απόμακρο από μένα».

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

Μια κοινά αποδεκτή αντίληψη είναι ότι το έργο του Warhol δεν μπορεί να ειδωθεί ξέχωρα από την προσωπικότητά του. Από εκεί και πέρα ξεκινούν έντονες διαφοροποιήσεις σε ότι αφορά την αξιολόγησή του καλλιτεχνικού του έργου.

Στη μία πλευρά συναντά κανείς τους κριτικούς τέχνης που πιστεύουν ότι ο Warhol υπήρξε πρωτοπόρος. Ότι με το έργο του και με τη χρήση της μεθόδου της βιομηχανοποιημένης μεταξοτυπίας άλλαξε τα ως τότε δεδομένα στην ιστορία της τέχνης. Κατάργησε τα πρότυπα της υψηλής τέχνης, και προχώρησε στην ανάμειξη του υψηλού με το χαμηλό, του επίσημου και του ανεπίσημου, του παραδοσιακού και του μοντέρνου, του καινούριου και του παλιού. Άλλαξε την αντίληψη του κόσμου για την μοναδικότητα και την αυθεντικότητα του έργου τέχνης. Χρησιμοποίησε έναν ξεχωριστό και πολύ πρωτότυπο τρόπο σκέψης για να ειρωνευτεί αλλά και να στηλιτεύσει μια κοινωνία της οποίας οι καθιερωμένες αξίες απειλούνταν από βιομηχανοποίηση.

Οι κριτικοί αυτής της πλευράς πιστεύουν επίσης ότι είναι ο πρώτος που τόλμησε και κατέδειξε την ομορφιά που περιέχεται στο κοινότοπο ή ακόμη και στο σοφά αξιοποιημένο χυδαίο και ότι ο στόχος του ήταν να κάνει τον θεατή να δεί με διαφορετικό τρόπο τα καθημερινά πράγματα που θεωρεί δεδομένα (αποδίδουν δηλαδή καλλιτεχνική πρόθεση κρυμμένη πίσω από το έργο). Τον θεωρούν μάγο της ανατροπής, ένα ευφυές μυαλό αποφασισμένο να βλέπει την πραγματικότητα ανάποδα.

Ο ίδιος ο Γουόρχολ πάντως τόνιζε πως αυτό που τον χαρακτήριζε κυρίως ως καλλιτέχνη ήταν το ότι γνώριζε πάνω από όλα να παρατηρεί. Και δήλωνε φανατικός θιασώτης μιας τέχνης που καταγράφει ουδέτερα την πραγματικότητα. Τον είχε απασχολήσει επίσης πολύ η σχέση του χρόνου και του χώρου. «Όταν κοιτάζω τα πράγματα, κοιτάζω πάντοτε τον χώρο που καταλαμβάνουν. Θέλω πάντα ο χώρος να ξαναεμφανιστεί, να επιστρέψει, γιατί πρόκειται για χαμένο χώρο όταν κάτι βρίσκεται μέσα», σημειώνει ο ίδιος στη «Φιλοσοφία» του.

Κάποιοι μελετητές του έργου του Γουόρχολ υποστηρίζουν ότι η επανάληψη («πολλαπλά» πορτραίτα), ως ένα κεντρικό στοιχείο της εικαστικής έκφρασης στο έργο του Γουόρχολ, δεν μπορεί να εκληφθεί ως μια δοκιμή ή ένα παιχνίδισμα του καλλιτέχνη με το χρώμα και τις διαφορετικές ποιότητές του. Πολύ περισσότερο φαίνεται να σηματοδοτεί την επαναληψιμότητα των συμπεριφορών και των αντιδράσεων των ανθρώπων έναντι των φαινομένων της μαζικής κουλτούρας, υπό την έννοια των θεαμάτων, της μόδας, των διακινούμενων από τα μέσα αντιλήψεων. Φαίνεται επίσης πως επιχειρεί να αποκαλύψει και τον περιορισμό της ιδιωτικότητας των ανθρώπων, την έλλειψη προσωπικών επιλογών και εξατομικευμένης βούλησης, τη χειραγώγηση των ανθρώπων από τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.

            Κι επειδή στα έργα του αποτυπώνεται ξεκάθαρα η μορφή των υποκειμένων ή αντικειμένων που αναπαριστώνται, αναρωτιέται κανείς εύλογα αν ο καλλιτέχνης επιδιώκει να παράσχει τη δυνατότητα να εστιάσουμε σε οικείες μας μορφές και να προβληματιστούμε για την πραγματικότητα που αυτές αντανακλούν ή για τις προσδοκίες που κάποιοι επιθυμούν, εκμεταλλευόμενοι τη συνεχιζόμενη προβολή αυτών των μορφών, να ενδυναμώσουν.

Στην αντίπερα όχθη υπάρχουν εκείνοι που αμφισβητούν το ότι υπάρχουν βαθύτερες ιδέες που λανθάνουν κάτω από τη φαινομενικά χαρωπή και αισιόδοξη εικόνα των έργων του Γουόρχολ. Και κάποιοι άλλοι που πιστεύουν πως ο Γουόρχολ είναι ένας καλλιτέχνης που προβάλλει τα αδιέξοδα του ψυχισμού του και της κοινωνίας της εποχής του κι ότι το έργο του δεν είναι πρόταση ζωής αλλά έργο απόγνωσης και ερημιάς.

ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Με το έργο του ο Γουόρχολ:

• Δείχνει να θέλει να κρυφτεί αντί να επιδιώκει να αποκαλυφθεί ή να εκφράσει τον βαθύτερο εαυτό του
• «Παγώνει» την εικόνα μαζί με το συναίσθημα
• Επιδιώκει να τραβήξει την προσοχή, να προκαλέσει, να δημιουργήσει φασαρία
• Έχει μια έντονη τάση «αποδόμησης»
• Τα πορτραίτα του είναι «πολλαπλά» δείχνοντας διαφορετικά «πρόσωπα» και διαφορετικές πλευρές του ίδιου προσώπου (όπως ένιωθε μάλλον και ο ίδιος;)
• Το συναίσθημα ή η συγκίνηση (αν προκύπτει) δεν προέρχεται από τα θέματα αλλά από τη χρήση του χρώματος που κυριαρχεί (έντονα, φανταχτερά, βιομηχανικά χρώματα)
• Με τα έργα του είναι σαν να θέλει να δηλώσει ότι τα πράγματα είναι τόσο περίπλοκα που δεν μπορείς να τα ορίσεις με ακρίβεια

«ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΑΟ»

Η σειρά προσωπογραφιών του Μάο είναι το πρώτο έργο που σηματοδοτεί την επιστροφή του βασιλιά της Ποπ Αρτ στη ζωγραφική το 1972, με μια σειρά από τολμηρά έργα που ανέτρεπαν το επίσημο πορτρέτο του Μάο Τσε Τουνγκ. Το πορτραίτο αυτό ακολούθησε μια μεγάλη παύση στην οποία ο δημιουργός είχε στραφεί στο σινεμά και το βίντεο.

            Δεδομένου ότι το πορτραίτο του Μάο κοσμεί την πλατεία Τιενανμέν, αλλά χρησιμεύει και ως προμετωπίδα του «μικρού κόκκινου βιβλίου» (συλλογή από αποφθέγματα του Μάο), το πορτραίτο αυτό έγινε η αναπαράσταση της απόλυτης πολιτικής εξουσίας. Ωστόσο, στα χέρια του Γουόρχολ, η αναπαράσταση του προέδρου Μάο που χρησιμοποιούνταν για τη διάδοση του κομμουνισμού μετατράπηκε σε εμπόρευμα της καπιταλιστικής οικονομίας.

            Το πορτραίτο αυτό ήταν παραγγελία του Ιόλα και συνδέθηκε με την επίσκεψη του Νίξον στην Κίνα και την πολιτιστική επανάσταση στη χώρα αυτή.

Με την μνημειακή κλίμακα, την αξιοσημείωτη σαφήνεια της μεταξοτυπίας με τα φωτεινά κόκκινα χείλη, το άψογο περίγραμμα του προσώπου και τον έντονο, απότομο γιακά του πουκαμίσου, το έργο αυτό θεωρείται το αποκορύφωμα ανάμεσα στους πίνακές του.

Από μια άλλη οπτική γωνία, που άπτεται και της προσωπικής του ζωής, η περίοδος κατά την οποία ο Γουόρχολ έφτιαξε τα πορτραίτα του Μάο ήταν σημαδεμένη για τον ίδιο από την ιδέα του θανάτου. Ήταν για κείνον μια ψυχρή δεκαετία, κυριαρχούμενη από την ιδέα του τέλους, του θανάτου της τέχνης αλλά και του έργου του. Την ίδια εκείνη περίοδο είχε αρχίσει να λέει ότι πίστευε στο θεό και ενίοτε πήγαινε στην εκκλησία.

Η στροφή του αυτή στην «πνευματικότητα» φαίνεται να σχετίζεται αφενός με την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του (το 1968), το προσωρινό του «πέρασμα στον άλλο κόσμο» αλλά και την έντονη σωματική ταλαιπωρία που ακολούθησε (κάτι που μπορεί να επανέφερε στο προσκήνιο και την ασθενικότητα που σημάδεψε την παιδική του ηλικία) καθώς και με τους συχνούς θανάτους φίλων και ανθρώπων του περιβάλλοντός του από τον ιό του AIDS.

 «Γιατί θα έπρεπε να είμαι πρωτότυπος; Γιατί δεν μπορώ να είμαι μπανάλ;» είχε απαντήσει ο ίδιος όταν ρωτήθηκε από δημοσιογράφο για την έλλειψη πρόκλησης που είχε το πορτραίτο του Μάο.

Όλα τα παραπάνω με οδήγησαν σε μια προσέγγιση διαφορετική σε σχέση με προηγούμενα αντίστοιχα έργα του Γουόρχολ (πορτραίτα).

Ενώ στα πορτραίτα του μοιάζει σαν να χάνεται η έκφραση των προσώπων, σαν να θέλει να το κρύψει -καθώς «αφαιρεί» τη σάρκα από το πρόσωπο (αποπροσωποποιώντάς το έτσι κατά κάποιο τρόπο), η προσωπογραφία του Μάο, μου φαίνεται πως αποπνέει μια αίσθηση ζωντάνιας και ζωής (ίσως η επιστροφή του στη ζωγραφική;).

Επίσης ενώ η καλλιτεχνική του επιλογή μοιάζει να είναι η επιθυμία να «καταργήσει» τον ζωγράφο και την προσωπική πινελιά που είθισται να χαρακτηρίζουν ένα ζωγραφικό έργο, κάνοντας το έργο να φέρνει σε μια μηχανική αναπαραγωγή, στην προσωπογραφία του Μάο μου φαίνεται πως διακρίνεται περισσότερο η προσωπική του «πινελιά».

Επίσης στο συγκεκριμένο έργο δεν μου φαίνεται να κυριαρχεί τόσο η διάθεση για εντυπωσιασμό και «σοκ» ή πρόθεση βεβήλωσης του προσώπου του Μάο. Αντίθετα διαφαίνεται περισσότερο μια απόπειρα μείωσης της αυστηρότητας και του απρόσιτου του εικονιζόμενου προσώπου. Σαν μια προσπάθεια ωραιοποίησης, μια πρόθεση να φανεί ίσως μια κρυμμένη ευαισθησία του προσώπου (κι ένα ευάλωτο στοιχείο» που δεν διαφαινόταν στο «κανονικό» πορτραίτο (ίσως μέσα από αυτό να θέλησε να δείξει και τις δικές του κρυφές πτυχές, την δική του κρυμμένη ευαισθησία και την ανάγκη συμφιλίωσης με τον ίδιο τον εαυτό του ή τη διάθεση να γίνει κι ο ίδιος πιο προσιτός και πιο ανθρώπινος).

Τέλος, η θηλυπρέπεια που αποπνέει ο ζωγραφισμένος Μάο σε αυτή την προσωπογραφία ίσως συνδέεται με μια διάθεση συμφιλίωσης και με την ομοφυλοφιλία του καθώς εικάζεται ότι υπήρχε σύγκρουση ανάμεσα στις ομοφυλοφιλικές τάσεις που εκδήλωσε από την νεαρή του ηλικία και την έντονα θρησκευόμενη μητέρα του με την οποία είχε ανέκαθεν μια ιδιαίτερη σχέση.

Σε κάθε περίπτωση, η θέαση της προσωπογραφίας του Μάο αφήνει έντονα τα ίχνη της στη μνήμη κι ας είναι ίσως μόνον «ένα απλό αποτύπωμα, μια υποψία εικόνας, ένα απομεινάρι» κι ας είναι μόνον ένα ακόμη διάσημο πρόσωπο που ο Γουόρχολ μετέτρεψε σε προϊόν.

Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ, ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ, Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

Ο  E. Ηopper γεννήθηκε  στις 22 Ιουλίου 1882, στο Νίακ της Νέας Υόρκης όπου και πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια.

Προερχόταν από μια μεσοαστική οικογένεια εμπόρων Βαπτιστών, δανικής καταγωγής, στην οποία τις αποφάσεις έπαιρναν οι γυναίκες. Από τον πατέρα του έμαθε να αγαπά τη ρωσική και γαλλική κουλτούρα, ενώ και οι δύο γονείς του τον ενθάρρυναν να ασχοληθεί με τις τέχνες. Όταν έφτασε στην εφηβεία ήδη ζωγράφιζε με κάρβουνο, λαδομπογιές, νερομπογιές και μελάνι. Οι γονείς του, που ανησυχούσαν για την επαγγελματική του εξέλιξη, τον παρότρυναν να ασχοληθεί με την εικονογράφηση. Έτσι, το 1900 εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη προκειμένου να σπουδάσει πάνω στο αντικείμενο και το 1905 έπιασε δουλειά ως εικονογράφος στα περιοδικά μιας διαφημιστικής εταιρίας.

 

Σύντομα κατάλαβε ότι δεν του ταίριαζε το αντικείμενο και το 1906, σε ηλικία 24 ετών, έφυγε για το Παρίσι, όπου και ανακάλυψε την ποίηση του Μποντλαίρ, τα έργα του οποίου έμελλε να διαβάζει και να απαγγέλλει σε όλη την υπόλοιπη ζωή του.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί τα έβρισκε τόσο θελκτικά: έτρεφε κι εκείνος το ίδιο ενδιαφέρον για τη μοναξιά, για τη ζωή στην πόλη, για την μοντερνικότητα, για την παρηγοριά που προσφέρει η νύχτα και για τους χώρους που σχετίζονται με το ταξίδι.

Μέχρι το 1910 έκανε τρία ταξίδια στην Ευρώπη. Εκεί ήρθε σε επαφή με άλλους ομότεχνούς του και επηρεάστηκε βαθιά από την τεχνοτροπία ζωγράφων, όπως ο Βελάσκεθ και ο Γκόγια.

Οι εικόνες που προσέλαβε από τη ζωή στην Ευρώπη ήταν πλημμυρισμένες από ζεστές διαπροσωπικές σχέσεις. Με την επιστροφή του στις ΗΠΑ ήρθε αντιμέτωπος με μια κοινωνία που του φάνηκε «τρομακτικά σκληρή και ωμή». Αυτήν ακριβώς την κοινωνία, αποτύπωσε στα έργα του. Νοίκιασε ένα στούντιο στη Νέα Υόρκη και δούλεψε σκληρά με στόχο να καλλιεργήσει το προσωπικό του στιλ.

Αντλούσε έμπνευση από τις μεγαλουπόλεις, τις μικρές επαρχιακές πόλεις και τα παραθαλάσσια τοπία. Ανέδειξε την Αμερική  που οι περισσότεροι προσποιούνταν ότι δεν υπήρχε (διέσχισε την Αμερική πέντε φορές από το 1941 ως το 1955). Την εποχή που άλλοι καλλιτέχνες αποτύπωναν τον ενθουσιασμό και τη χαρά των πολύβουων δρόμων, τους εντυπωσιακούς ουρανοξύστες, τα σφύζοντα από ζωή νυχτερινά κέντρα και τις κομψές γυναίκες με τα ψηλά τακούνια, ο E. Ηopper επέμενε να ζωγραφίζει μια “άλλη όψη των πραγμάτων”, τη μοναξιά και την μελαγχολία που κουβαλούν οι ψυχές των ανθρώπων της μητρόπολης και την ανία της επαρχίας.

Η επιτυχία δεν ήρθε γρήγορα κι έτσι αναγκάστηκε να κάνει άλλες δουλειές προκειμένου να ζήσει. Παράλληλα έπαιρνε μέρος σε εκθέσεις, ελπίζοντας ότι μια μέρα θα έρθει η αναγνώριση. Και ήρθε, στις αρχές της δεκαετίας του 1920.

Στη δεκαετία του 20 ο E. Ηopper και η γυναίκα του αποφασίζουν να αφήσουν τη ζωή στην πόλη που τους φαίνεται ήδη εξαιρετικά σκληρή, να ζήσουν την απόδραση στα μεγάλα τοπία. Στην ερημιά του Cape Cod τα τοπία στους πίνακες του θα αλλάξουν. Η μεγάλη αμερικάνικη ενδοχώρα θα κυριαρχήσει. H πόλη θα υποχωρήσει και οι ανάσες θα έρθουν από το ύπαιθρο. Και μετά η επιστροφή. Τα χρόνια του πολέμου. Το Περλ Χάρμπορ. Ο πόνος. Η γυναίκα του Τζόζεφιν διαρκώς πλάι του. Η μοναδική μούσα του, εκείνη που τον υποχρέωνε μέχρι τέλους να  του ποζάρει, ακόμα και σε προχωρημένη ηλικία γυμνή σε άδεια δωμάτια. Ο φίλος του και συνεργάτης του Charles Burchfiled, ο μοναδικός συνοδοιπόρος, ο άνθρωπος με τον οποίο συζητούσε για τα πάντα.

Ο E. Ηopper ήταν ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ρεαλισμού στην αμερικανική τέχνη του μεσοπολέμου (μαζί με τον Andrew Wyeth αλλά σε εντελώς άλλον καλλιτεχνικό δρόμο από εκείνον) που αποτύπωσε τη μοναξιά του ανθρώπου των αρχών του 20ού αιώνα με έναν τρόπο πολύ διαφορετικό από τους καλλιτέχνες της εποχής του.

Ο E. Ηopper θεωρείται επίσης ο πιο «κινηματογραφικός» ζωγράφος. Για τη χρήση του φωτός και την έννοια της πλοκής στο έργο του έχουν γραφτεί πολλά. Το ίδιο και για την επιρροή που έχει ασκήσει διαχρονικά στον Χίτσκοκ, τον Βέντερς, τον Ντάριο Αρτζέντο, τον Σαμ Μέντες και τον Ρίντλεϊ Σκοτ.

Πέθανε ήσυχα και αθόρυβα στις 15 Μαΐου 1967, σε ηλικία 85 ετών στο στούντιο του στην Νέα Υόρκη.

 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΙΝΑΚΑ : “SOLITUDE” (ΜΟΝΑΞΙΆ), 1944, OIL ON CANVAS, 81.3 X 127 CM

Ο συγκεκριμένος πίνακας, τον οποίο ο E. Ηopper ζωγράφισε σε ηλικία 62 ετών, αποτυπώνει ένα σπίτι στην εξοχή ενταγμένο μέσα σε ένα φυσικό τοπίο που χωρίζει στα δύο ένας ασφαλτοστρωμένος δρόμος ο οποίος φαίνεται να χάνεται στο βάθος του ορίζοντα.

Το σπίτι, που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του πίνακα, είναι φτιαγμένο από ξύλα, επιλογή που δίνει την εντύπωση  πως βρίσκεται μακριά από τον πολιτισμό. Μοιάζει σαν να επιλέγει σκόπιμα την απομόνωση από το ανθρώπινο στοιχείο έτσι καθώς βρίσκεται “τοποθετημένο” μεταξύ των δένδρων. Παρατηρούμε επίσης ότι δεν υπάρχει προσβάσιμη διαδρομή ανάμεσα στο σπίτι και το δρόμο, γεγονός που εντείνει ακόμη περισσότερο την αίσθηση του αποκλεισμού.

Η πόρτα λευκή, όπως και το εξωτερικό του σπιτιού, χρωματική επιλογή που επέτρεπε στον E. Ηopper να αποδίδει το ανακλώμενο φως. Οι κορμοί των δένδρων, η στέγη και τα παράθυρα (κλειστά και ανοιχτά) είναι στο ίδιο χρώμα.

Λίγα χρώματα κυριαρχούν ενώ οι πινελιές είναι αδρές και πυκνές. Η εντύπωση που προκαλείται από τη χρήση των χρωμάτων (κίτρινο-όχρα που θυμίζει Βαν Γκονγκ, πράσινο, μωβ, μπλε) και η θέση του σπιτιού μέσα στο κάδρο είναι πως κάτι “ξένο” έχει παρεισφρύσει στο φυσικό τοπίο.

Υπάρχει επίσης έντονη αντίθεση μεταξύ της δεξιάς και της αριστερής πλευράς του πίνακα, σαν να πρόκειται για δύο διαφορετικά έργα. Αυτή η θεματική της αντίθεσης φαίνεται να αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς στη δουλειά του Χόπερ και μοιάζει σαν η επιλογή του αυτή να αυξάνει την αίσθηση της μη επικοινωνίας, της έλλειψης δράσης, της εσωτερικότητας, της θλίψης.

 

 

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΙΣΘΗΣΗ

Από την πρώτη στιγμή που το βλέμμα μου συναντήθηκε με τους πίνακες του E. Ηopper ένιωσα μια έντονη αίσθηση οικειότητας.

Οι μοναχικές φιγούρες που μοιάζουν να συνομιλούν με τον εαυτό τους, με φόντο το απρόσωπο βουβό πλήθος ή μέρη πολυσύχναστα, τα φυσικά τοπία, τα σπίτια ή τα εσωτερικά σπιτιών που μοιάζουν ανοιχτά στα φυσικά στοιχεία του κόσμου, ένιωσα να προσιδιάζουν έντονα στα έργα μεγάλων φωτογράφων που αγαπώ καθώς ο Χόπερ μοιάζει να τονίζει το ρεαλιστικό στοιχείο της μοναχικής διάστασης του βάθους, της ουσίας της ανθρώπινης ύπαρξης παρά το άδειο και το κενό που γεννά πολύ συχνά ο υπερσυγχρωτισμός με τους άλλους.

Αυτή η ουσία, της αιτίας που βρισκόμαστε σε αυτόν τον κόσμο, φέρνει κοντά στον E. Ηopper και τους μεγάλους φωτογράφους. Γι αυτό ίσως και αποτέλεσε για πολλούς από αυτούς που ξεκίνησαν την περίοδο του μεσοπολέμου και μετά στην Αμερική πηγή έμπνευσης.

Ο Geoff Dyer γράφει γι αυτή την ιδιαίτερη επιρροή : «Ο E. Ηopper θα μπορούσε να ισχυριστεί πως είναι ο σπουδαιότερος φωτογράφος της Αμερικής. Κι όμως ποτέ δεν τράβηξε ούτε μια φωτογραφία!».

Παρ΄όλα αυτά στους πίνακές του διακρίνει κανείς φωτογραφικές «αποχρώσεις» : η «θεματική της αντίθεσης»,  ο τρόπος τοποθέτησης της ανθρώπινης μορφής στο περιβάλλον, η ισορροπία που φαίνεται να τον απασχολεί περισσότερο από την λεπτομερή περιγραφή, ο πρωταρχικός ρόλος που έχουν στα έργα του το φως και η σκιά, ο υπαινιγμός της επόμενης ή της προηγούμενης πράξης ή σκέψης που αποπνέουν συχνά οι πίνακές του.

Ο E. Ηopper μέσα στη μοναχικότητά του καλλιέργησε επίμονα την εντατική παρατήρηση του κόσμου και των ανθρώπων της εποχής του, με την ουδετερότητα που απαιτεί κάτι τέτοιο μακριά από “μελιστάλαχτους συναισθηματισμούς” και “περιττά στολίδια” που ο ίδιος απεχθανόταν όπως έγραψε σε μια επιστολή με την οποία εκθείασε ένα διήγημα του Χεμινγουέι.

Αντικρίζοντας τον συγκεκριμένο πίνακα ένιωσα σαν να βρίσκομαι μπροστά στο πορτραίτο ενός μοναχικού εξοχικού σπιτιού, αποτραβηγμένου από τον πολιτισμό, ήρεμου μέσα στη σιωπή της φύσης, όπως ένας μοναχικός άνθρωπος που αποτραβιέται από το πολύβουο πλήθος. Θα μπορούσε να το δει κανείς και σαν ένα αυτοπορτραίτο του ίδιου του Χόπερ που εκφράζει βασικές ιδιότητες και προτιμήσεις του : μοναχικότητα, περισυλλογή, στοχασμός, εσωτερική ζωή.

Προσωπικά δεν θα έδινα στον πίνακα τον τίτλο μοναξιά καθώς η μοναξιά εκφράζει για μένα ένα κενό και ένα άδειο που ζητάει τις περισσότερες φορές, και μάλιστα απεγνωσμένα, ένα γέμισμα, ενώ η μοναχικότητα είναι μια κατάσταση γεμίσματος και πλήρωσης. “Κεντραρισμένος στη μοναχικότητά του ο άνθρωπος δεν πολεμάει το σκοτάδι αλλά αναζητά το φως”, όπως έλεγε και ο ίδιος ο E. Ηopper.

Βλέποντας τον πίνακα αυτό πολλές φορές και για πολλή ώρα, αισθάνθηκα κάποια στιγμή σαν να βρισκόμουν μέσα σε ένα αυτοκίνητο που διέσχιζε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο του πίνακα και να πήγαινα εκδρομή στη θάλασσα. Καθώς οδηγούσα, είδα κάποια στιγμή στα δεξιά μου αυτό το παράξενο σπίτι που ένιωσα να αποπνέει μια αίσθηση μυστηρίου. Φαντάστηκα, λοιπόν, πως μέσα σε αυτό το σπίτι καθόταν, χωρίς να φαίνεται, ένας συγγραφέας, κοντά σε κάποιο από τα ανοιχτά παράθυρα, παρακολουθούσε την κίνηση του δρόμου, κατασκόπευε τα διερχόμενα αυτοκίνητα και έγραφε το καινούριο μυθιστόρημά του. Αποτραβηγμένος στην ησυχία για να μπορεί να συγκεντρωθεί στο γράψιμο, είχε διαλέξει ένα σπίτι εξοχικό που όμως βρισκόταν πολύ κοντά στο δρόμο για να μην νιώθει απομονωμένος από τον έξω κόσμο και το ανθρώπινο στοιχείο, σαν μια αντίστιξη στην ηχώ της σιωπής…. .

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ, ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ

Επιλέγω, αντί μιας ανακεφαλαίωσης ήδη ειπωμένων παραπάνω παρατηρήσεων για το έργο του E. Ηopper, να κλείσω με κάποιες ρήσεις που θεωρώ ότι εκφράζουν απόλυτα την προσωπική μου συνάντηση με τον E. Ηopper. 

Ο γνωστός κριτικός Κλέμεντ Γκρίνμπεργκ, απαντώντας σε μια μερίδα κριτικών τέχνης που διατείνονταν ότι ο E. Ηopper δεν συγκαταλέγεται στους κορυφαίους ζωγράφους καθώς οι γραμμές του είναι αδρές και δεν δίνει τόση σημασία στις λεπτομέρειες, είπε : «αν ο E. Ηopper ήταν καλύτερος ζωγράφος, μπορεί να μην ήταν τόσο σημαντικός καλλιτέχνης».

Η ιστορικός τέχνης Κατερίνα Καζολέα γράφει : “Νομίζω πως αυτοί οι παράξενοι εσωτερικοί κόσμοι των μοναχικών πλασμάτων του Χόπερ, που λες κι έχουν ακινητοποιηθεί σ’ ένα μεταίχμιο, περιγράφονται με τον καταλληλότερο τρόπο μέσα στα λόγια του βασικού ήρωα του Ντοστογιέφσκι, στις «Λευκές νύχτες» (1848): «Υπάρχουν, Νάστενκα, αν τυχόν και δεν το ξέρετε, υπάρχουν στην Πετρούπολη μερικές γωνιές αρκετά παράξενες. Στα μέρη αυτά, λες και δεν μπαίνει ο ίδιος ήλιος που λάμπει για όλους, μα μπαίνει κάποιος άλλος, καινούργιος, ειδικά παραγγελμένος θα ’λεγες για τούτες τις γωνιές και τα φωτίζει όλα μ’ αλλιώτικο, ιδιαίτερο φως. Σ’ αυτές τις γωνιές, καλή μου Νάστενκα, θα ’λεγε κανείς πως οι άνθρωποι ζούνε μια εντελώς αλλιώτικη ζωή, που δε μοιάζει με κείνη που σφύζει γύρω μας, μα είναι σαν εκείνη τη ζωή που μπορεί να υπάρχει στο τριακοστό αόρατο βασίλειο κι όχι στη δική μας τη σοβαρή και βαρύγδουπη εποχή. Σ’ αυτές τις γωνιές περνάνε τις μέρες τους κάτι παράξενοι άνθρωποι – οι ονειροπόλοι. Ο ονειροπόλος δεν είναι άνθρωπος μα, ξέρετε, είναι ένα πλάσμα γένους ουδετέρου. Φωλιάζει ως επί το πλείστον σε μια απρόσιτη γωνιά, λες και κρύβεται ’κει μέσα, ακόμα κι απ’ το φως της μέρας. … είναι αυτάρκης, γιατί είναι ο ίδιος του καλλιτέχνης της ζωής του και τη δημιουργεί για λογαριασμό του κάθε στιγμή, σύμφωνα με το κέφι του. Μια ολόκληρη στιγμή ευδαιμονίας.. Μα είναι τάχα λίγο αυτό έστω και για όλη τη ζωή ενός ανθρώπου;».

Νομίζω πως αυτός ο επίλογος θα άρεσε και στον ίδιο τον E. Ηopper μια και εκτός όλων των άλλων “συγγενειών” που με έφεραν κοντά του, είχε κι ο ίδιος μια ιδιαίτερη σχέση με την ανάγνωση σαν πολύτιμη εσωτερική δραστηριότητα.

 

Βιβλιογραφία

1. “Edward Hopper & Company : Hopper’s Influence on Photography”, Geoff Dyer.
2. “Edward Hopper : Light and Dark”, Gerry Souter
3. “Edward Hopper (1882-1967): Transformation of the Real”, Benedikt Taschen

Η ζωή είναι στιγμές.

Διαφορετικές στιγμές, που φτιάχνουν, αν μαζί τις βάλεις, ένα album.

Τα albums της ζωής σπανίως είναι θεματικά.

Θεματικά στη ζωή είναι μόνον τα φωτογραφικά λευκώματα που φτιάχνουμε για κάποιες από τις σημαντικές της εκδηλώσεις -γάμοι, διάφορες γιορτές, διακοπές, βαφτίσια. Στα άλλα όμως, εκείνα που φτιάχνει η ζωή μας καθημερινά, δεν υπάρχει ακολουθία. Κι ούτε παρουσιάζουν ομοιότητα στα θέματά τους. Σκόρπιες εικόνες όπως σκόρπιες είναι κι οι στιγμές, κι οι ίδιες οι ζωές μας… εφήμερες, αποσπασματικές και ασυνάρτητες.

Μόνον, επειδή οι άνθρωποι δεν αντέχουμε εύκολα το αδόμητο και το χάος είναι που χτίζουμε συνεχώς γύρω μας δομές και βάζουμε τα πράγματα σε τάξεις. Φτιάχνουμε λίστες, αριθμούμε τις ενέργειες, χρονολογούμε τα γεγονότα -ημέρες, μήνες, χρόνια- που μας σημάδεψαν. Και προγραμματίζουμε τις μέρες μας με τον ίδιο τρόπο που κοντρολάρουμε τα ρολόγια και τις τηλεοράσεις. Νομίζουμε έτσι ότι βιώνουμε κάπως πιο ανώδυνα το βάρος του εφήμερου.

Τι γίνεται όμως με κείνα που περάσανε στο έτσι; Με όσα πνίγηκαν μέσα στο τίποτα;

«ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ»

Το ταξίδι της αυτοανακάλυψης είναι ίσως το πιο όμορφο δώρο που μπορούμε να προσφέρουμε στον εαυτό μας, καθώς από τη μια ντύνει τη ζωή μας με νόημα και σκοπό και από την άλλη συμβάλλει στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, της αποδοχής και της αγάπης. Η καλή σχέση με τον εαυτό μας είναι αδιαμφισβήτητα η βάση για μια καλή ζωή.

Η φωτογραφία μπορεί να γίνει ένας πολύτιμος οδηγός σε αυτό το ταξίδι καθώς, κατά γενική ομολογία, στο κάθε κλικ μας αποτυπώνονται πτυχές του εαυτού μας που, τις περισσότερες φορές, αγνοούμε ακόμη και εμείς οι ίδιοι. Οι μεγάλοι φωτογράφοι είχαν επίγνωση αυτής της αλήθειας, όπως ο Andre Kertesz που έλεγε ότι «Οι φωτογραφίες μου δεν είναι ποτέ απλό ρεπορτάζ, ποτέ απλά αντικειμενικές. Σε όλες τους, έχω εκφράσει τον εαυτό μου, τίποτε άλλο».

Μαθαίνοντας, λοιπόν, να βλέπουμε τις φωτογραφίες μας σαν καθρέφτες που αντανακλούν τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τα όνειρα, τις δεξιότητες της πιο ασυνείδητης πλευράς μας, δίνουμε την ευκαιρία στο εαυτό μας να εκφραστεί δημιουργικά και να αναδείξει τη μοναδικότητα που διακρίνει τον καθένα από μας.

Ο Αμερικανός φωτογράφος Ralph Steiner λέει γι αυτό : «Τελικά ανακάλυψα μόνος μου την απλούστατη συνταγή για τη δημιουργικότητα : να είσαι με ένταση ο εαυτός σου. Μην προσπαθήσεις να είσαι ξεχωριστός. Μην προσπαθήσεις να είσαι επιτυχημένος. Μην προσπαθήσεις να κάνεις εικόνες για να τις κοιτάζουν οι άλλοι –απλά κάνε ό,τι σου αρέσει».

Θέτοντας ερωτήματα, όπως, το

• Γιατί φωτογραφίζω;
• Τι μου αρέσει να φωτογραφίζω;
• Γιατί δείχνω προτίμηση σε συγκεκριμένα θέματα;
• Τι λένε οι φωτογραφίες μου για μένα;

Συνειδητοποιούμε

• Ποια είναι η δική μας πραγματικότητα
• Πόσο διαφορετική μπορεί να είναι από εκείνη των άλλων
• Τι δεν μας αρέσει στον εαυτό μας
• Με ποιο τρόπο συνδεόμαστε με τον εαυτό μας και τους άλλους

Και Μαθαίνουμε

• Πώς να αλλάζουμε τα πράγματα μέσω της αποδοχής
• Πώς να βγαίνουμε από τη ζώνη της συνήθειας και να ανακαλύπτουμε την ομορφιά που υπάρχει γύρω μας και μέσα μας
• Πως να αποδίδουμε αξία στη κάθε στιγμή που βιώνουμε

Και όλα αυτά μέσω της φωτογραφίας, που έντονα συνυφασμένη καθώς είναι με τη σύγχρονη ζωή, γίνεται μάρτυρας του ότι ζούμε και του τι ζούμε. Ας δώσουμε λοιπόν την ευκαιρία στο τόσο αγαπητό αυτό μέσο να γίνει ο καθρέφτης που θα μας βοηθήσει, με τον τρόπο που μας υποδεικνύει ο A. Einstein («για να ξυπνήσει κανείς τη δημιουργικότητα πρέπει να αναπτύξει την τάση του για παιχνίδι»), να γνωρίσουμε τον αυθεντικό εαυτό μας και να κατανοήσουμε τα μαθήματα που πρέπει να πάρουμε για να γεμίσουμε το ταξίδι μας στον κόσμο, με συναισθήματα και ουσία.

Μέσα από τη φωτογραφία μαθαίνουμε πώς να ξαναγράφουμε την προσωπική μας ιστορία, με φως (αντί για λέξεις). Πώς να μεταποιούμε σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες και βιώματα που μας στοιχειώνουν ή που έχουμε κρύψει βαθιά. Πώς να δημιουργούμε τις συνθήκες για μια διορθωτική εμπειρία.

Και πως να φτιάχνουμε τη ζωή μας όπως φτιάχνουμε τις εικόνες μας, με την ίδια χαρά και την ίδια επιτακτική επιθυμία για ομορφιά!